«نیمه پنهان ماه»؛ زنان مشروطه و مبارزه با قرارداد‌های استعماری!

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، وقتی عنوان «مستند» به گوش‌مان می‌خورد، همراه همیشگیِ آن «حقیقت و دانش» است. بی‌تردید همگان از مشاهده یک «مستند» جذاب لذت خواهند برد، تولید آثار مستند نوع دیگری از ارائه اطلاعات و اسناد کمتر بیان شده‌ای را بصورت هنری برای مخاطبان عرضه می‌دارد. این ژانر طرفداران خاص خود را دارد، چرا که عده‌ای برای رسیدن به حقایق و افشای پشت‌پرده فسادهای گوناگونِ موجود در جهان پیرامون خود به تماشای آن می‌پردازند. تولید آثار مستند دارای قدرت شوکه‌کننده و غافل‌گیری برای مردم را دارد چرا که از بی‌عدالتی‌ها، افشای فسادهای اقتصادی و ... پرده برداشته و جامعه را در جهت مبارزه با نابرابری و همچنین بیداری افکار عمومی سوق می‌دهد.

روزهای تعطیلات عید 1399، فرصت مناسبی است که در کنار خانواده بنشینیم و به آثار جدیدی از فیلم-مستندهای داخلی و خارجی که در سال گذشته منتشر شد، مشاهده کنیم. در این ایام قصد داریم که هر روز به معرفی یک مستند بپردازیم. در گزارش هشتم به معرفی مستند "«خفه خون»؛ فساد ساختاری در سازمان خصوصی‌سازی! +تیزر" پرداختیم.

مستند «نیمه پنهان ماه» مستندی در باب نقش زنان در انقلاب مشروطیت است که آزاده بی‌زار گیتی تهیه‌کنندگی و پژوهش آن را انجام داده‌است.

آزاده بی‌آزار گیتی کارگردان اثر معتقد است، مراحل گردآوری اطلاعات در این زمینه کار بسیار دشواری بوده؛ چرا که این امر با توجه به تکراری نبودن موضوع مستند بدیهی است و وجود همین محدودیت در طول مستند احساس می‌شود.

پانزده دقیقه اول مستند حکم یک مقدمه را دارد. مقدمه‌ای که با چند فکت به جا و درست بیننده را به تماشای ادامه مستند وا می‌دارد. صحنه‌هایی از تصاویر زنان در دوران قاجار به همراه صدای آوازخوانی دسته‌جمعی آنان در پای دارهای قالی یک فضای زنانه را در شروع کار پیش روی بیننده می‌گذارد.

پس از آن، مستند با ریتمی مناسب وارد فضایی پژوهش گونه می‌شود، فضایی که بر پایه منابع کتبی و بصری‌ بسیاریست که در تیتراژ پایانی از آن‌ها نام برده می‌شود و وجود این مقدار از منبع در جلب اعتماد مخاطب نسبت به صحیح و مستند بودن پژوهش‌ها کمک می‌کند.

فیلم ابتدا با اشاره به مسئله قرارداد رژی که طی آن امتیاز انحصار توتون و تنباکو به یک فرد انگلیسی به نام تالبوت اهدا شد به نقش زنان در لغو این قرار داد می‌پردازد.

اولین اعتراضات در این زمینه با پرچم‌داری زنان آغاز می‌شود که این حرکت اولین تجمع و حضور جدی زنان در مسائل اجتماعی و سیاسی کشور بوده‌است.

زنانی که در محله سنگلج تهران علیه ناصرالدین شاه و تصمیم او دست به اعتراض می‌زنند و در پی آن مردان به آن‌ها می‌پیوندند.

پژوهشگر اثر در این قسمت از کار، علاوه بر اشاره به حضور عموم زنان، به نقش پررنگ انیس‌الدوله سوگلی دربار ناصرالدین شاه و تحریک و شوراندن زنان حرم علیه تصمیم شاه می‌پردازد و با خوانش بندهایی از کتاب‌های مرجع پژوهش‌هایش به جذابیت‌های تاریخی اثر می‌افزاید.

اطلاعاتی که در این بخش از اثر به بیننده داده می‌شود یادآور کوتاهی کتاب‌های تاریخ مدارس است که تنها با اشاره‌ای گذرا به شکاندن قلیان‌ها توسط زنان حرم از بیان نقش پررنگ نسوان در این امر چشم پوشی می‌کنند.

در ادامه همین بخش، پژوهشگر با ذکر تلاش‌های زنان در شهرهای تبریز و رشت، به معرفی زنی از خطه تبریز به نام زینب پاشا می‌پردازد و نقش او را در روشنگری زنان علیه استبداد ناصرالدین شاه و به طور ویژه قرارداد توتون و تنباکو شرح می‌دهد.

جنبش و حرکتی که منجر به لغو قرارداد رژی از سوی ناصر‌الدین شاه می‌شود سرآغاز فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی زنان در تاریخ معاصر است. بارقه‌هایی که مردان را نیز با خود همراه می‌کند تا آتش مشروطه‌خواهی را برافروزند.

در ادامه مستند، پژوهشگر نقش زنان در جریان احتکار گندم و افزایش قیمت نان در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه را برای بیننده تشریح می‌کند.

او از این جریان به عنوان دومین تجربه سیاسی زنان در دوره  قاجار نام می‌برد که در پی آن زنان به نشانه اعتراض به سوی حرم عبدالعظیم حسنی راهپیمایی کردند و همچنین هزاران زن مقابل کالسکه ناصرالدین شاه تجمع نموده و مطالبات خود را در زمینه گران شدن نان و احتکار گندم ابراز کردند.

این امر نیز به تهران ختم نشد و گروه زیادی از زنان شیراز در پی تلگرافی به شاه خواستار رسیدگی به این مسئله شدند.

در ادامه این وضعیت پس از ترور ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی و دستگیری زمام امور توسط مظفرالدین شاه با ارزان نشدن قیمت نان و پایان نیافتن ماجرای احتکار گندم اعتراضات زنان ادامه می‌یابد و در همین راستا، مستند به معرفی و تشریح حرکت دیگری از زینب پاشا که کشف انبار احتکار گندم توسط وی و بسیاری از زنان دیگر تبریز است می‌پردازد. جریانی که منجر به حمله زنان  به خانه نظام‌العلما به رهبری زینب پاشا شده و در نهایت به محاصره انبارهای گندم محتکران و تقسیم گندم میان نیازمندان می‌شود.

پژوهش‌های صورت گرفته از سوی سازنده فیلم این جنبش‌های پراکنده از سوی زنان در کنار چندین عمل دیگر از جمله فروش دختران قوچانی، فلک شدن تجار هندی و توهین یک بلژیکی به روحانیت را زمینه‌ساز جنبش مشروطه می‌داند.

مستند در ادامه با بیان تلاش‌ها و رشادت‌های زنان در ماجرای مشروطیت و مبارزات مسلحانه آنان پا به پای مردان در ماجرای استبداد صغیر، با نام بردن از زنانی که تاکنون در جایی از کتب درسی و رسانه‌ها نامی از آنان برده نشده به غبارروبی از چهره زن در تاریخ مشروطه کمک می‌کند.

او با یاد کردن از مریم بختیاری معروف به بی‌بی مریم و بیان نام زنانی که تنها یک نام کمرنگ، بدون هیچ عکس و تصویری از ایشان به جای مانده‌است ورق‌های گم شده‌ای از تاریخ را بازسازی می‌کند.

پژوهشگر سعی دارد از وجوه صرفا مردانه تاریخ بکاهد و نشان دهد که ابعاد مهنی از فعالیت‌های زنان در طول تاریخ مهجور مانده‌است.

ما در سراسر مستند با فیلم‌ها و عکس‌های جذابی از دوران قاجار رو به رو می‌شویم که با وجود گسترش عکس‌های دوران قاجار در سال‌های اخیر در فضای مجازی، بکر و نو به نظر می‌رسند و این دسترسی پژوهشگر به آرشیو متنوعی از عکس‌های آن دوره امتیاز مثبتی برای فیلم محسوب می‌شود که همانگونه که پژوهشگر در ابتدا اشاره می‌کند پیداست که به آسانی به دست نیامده‌اند.

با تمام این اوصاف و نقاط قوتی که متوجه اثر است، فیلم از نقاط ضعفی رنج می‌برد.

عدم وجود مصاحبه می‌تواند به عنوان یکی از کاستی‌های فیلم مورد توجه باشد. اگر چه در طول مستند ما شاهد عکس‌های سیاه و سفید جذابی هستیم اما وجود یک تحلیل‌گر مسائل تاریخی در حوزه زنان، می‌توانست به بار پژوهشی اثر کمک کند.

نکته دیگر اینکه مستند گاهی از موضوع خود که نقش زنان در مشروطیت و بعد از آن است دور می‌شود و برخلاف مسیر فیلم، زنان به حاشیه رفته و مستند در سایه مردان قرار می‌گیرد که این امر با توجه به کمبود منابع و آرشیو در این حوزه ضعفی قابل اغماض به نظر می‌رسد.

گویندگی اثر را خود پژوهشگر به عهده دارد که به زعم برخی از منتقدین بهتر آن بود که این کار به فردی حرفه‌ای محول می‌شد اما برخلاف عقیده این دسته از منتقدین آزاده بی‌زار گیتی با انجام این کار توانسته به خوبی احساسات خود را به مخاطب منتقل کند. همچنین انتخاب زبان محاوره برای این کار به گزار از جو بی‌روح و خشک فضای تاریخی به فضایی صمیمی کمک کرده‌است.

تماشای این اثر امکان مقایسه زنان در سال‌های مختلف دوره معاصر را به جهت انفعال و کنش اجتماعی در نزد مخاطبان فراهم می‌کند.

منبع: خبرنامه دانشجویان ایران