«ترکمنستان» دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی؛ چرا رابطه تهران و عشق‌آباد استراتژیک است؟

گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، زهرا مهران راد؛ کشور ترکمنستان، با مساحت ۴۸۸۱۰۰ کیلومتر مربع، با جمعیت حدود ۶ میلیون نفر و ۹۹۲ کیلومتر مرز مشترک خاکی و ۲۲۸ کیلومتر مرز مشترک آبی دارای اهمیت ویژه‌ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی برای جمهوری اسلامی ایران است. ترکمنستان جزو اولین کشور‌های تازه استقلال یافته بود که ایران در آن اقدام به تأسیس سفارتخانه نمود.به طور کلی رابطه با ترکمنستان از جهات چندی برای ایران حائز اهمیت بوده و هست؛ از جمله مهمترین این دلایل میتوان به این نکته اشاره کرد که ترکمنستان تنها جمهوری مسلمان نشین آسیای مرکزی است که در آب و خشکی با ایران هم مرز است.

 

 

 

 

*ظرفیت‌های ترکمنستان در حوزه انرژی دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی است
علاوه براین، وجود مرز‌های طولانی و مشترک بین دو کشور، ظرفیت‌های اقتصادی ترکمنستان به ویژه در بخش نفت و گاز، نقش این کشور به عنوان دروازه‌ی ورود ایران به آسیای مرکزی، عضویت ترکمنستان در اکو و نقش کلیدی این کشور در اجرای طرح‌های اکو به ویژه در زمینه‌ی حمل و نقل و نهایتاً اهمیت این کشور به عنوان یکی از کشور‌های ساحلی دریای خزر، از دیگر عواملی
است که موجب توجه ویژه‌ی ایران به این کشور شده است.

برای ترکمنستان نیز روابط با ایران اهمیت خاصی دارد. یکی از دلایل این امر، نقش ایران در حفظ صلح و امنیت منطقه است. همچنین ایران میتواند به عنوان مسیر اصلی دستیابی ترکمنستان به آب‌های آزاد مورد توجه قرار گیرد.
در بعد اقتصادی نیز، علاقه مندی ایران به خرید گاز از ترکمنستان و مسیر ترانزیت برای انتقال گاز این کشور به اروپا، مورد توجه
دولتمردان ترکًمن قرار دارد. نهایتا، ایران یک شریک تجاری قابل اتکاو وتأمین کننده‌ی نیاز‌های اساسی ترکمنستان است.
عامل حمل و نقل و ارتباطات هم در روابط دو کشور تأثیرگذار است. عدم دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد، باعث شده تا مسیر ارتباطی ایران برای ترکمنستان حائز اهمیت شود.

 

 

 

 

*ایران دومین شریک تجاری ترکمنستان بعد از روسیه محسوب می شود
افتتاح خط آهن مشهد- سرخس- تجن و خط آهن بافق- بندرعباس اقدامات مهمی در جهت توسعه‌ی ارتباطات و تجارت بین ایران و کشور‌های آسیای مرکزی، به ویژه ترکمنستان بوده است.علاوه بر این موارد، دو کشور در زمینه ی پروژه‌های فنی و مهندسی نیز با هم همکاری دارند و ایران سرمایه گذاری‌های متعددی را در بخش‌های فنی و مهندسی ترکمنستان انجام داده است. عضویت دو کشور در سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) نیز عامل دیگری است که میتواند در روابط دو کشور تأثیرگذار باشد.

ایران بعد از روسیه دومین شریک تجاری ترکمنستان محسوب میشود. ایران و ترکمنستان همکاری‌های اقتصادی خود را در چارچوب کمیسیون مشترک اقتصادی دنبال میکنند و وزارت امور خارجه ایران مسئولیت طرف ایرانی این کمیسیون را به عهده دارد.

ترکمنستان یکی از تولیدکنندگان مهم نفت و گاز در میان کشور‌های تازه استقلال یافته‌ی آسیای مرکزی به شمار میرود که ظرفیت و منابع عظیم آن به دلیل نبود گزینه‌های صادراتی محدود شده است. ایران به عنوان یکی از همسایگان ترکمنستان، به دلایل جغرافیایی و اقتصادی میتواند سهم مهمی در روند توسعه‌ی همکاری‌های دوجانبه داشته باشد که به این شرح است:
۱- توان بالا در خدمات مهندسی نفت و گاز
۲- همجواری با کشور‌های مصرفکنندهی گاز
۳- دارا بودن توان مصرف انرژی در مناطق مختلف کشور
۴- امکان معاوضه ی گاز
۵- دسترسی به آب‌های آزاد و سهولت رساندن نفت و گاز به بازار‌های بین المللی
۶-- دارا بودن دانش فنی و نیز داشتن نیروی متخصص در این زمینه
۷-- تمایل ترکمنستان به کاهش وابستگی به سیستم انحصاری گاز روسیه
علاوه بر موارد ذکر شده، توجه به اصول دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران نیزاهمیت همکاری در زمینه‌ی انرژی با ترکمنستان را آشکار میکند.

محور‌های اصلی دیپلماسی انرژی ایران عبارت است از:
۱- تبدیل شدن به مسیر ترانزیت اصلی منابع نفت و گاز حوزه‌ی خزر از طریق احداث خطوط لوله برای انتقال مستقیم این منابع یا طرح معاوضه.
۲- تبدیل شدن به مرکز تولید و توزیع منطق‌های منابع انرژی با توجه به طرح‌های دردست مذاکره‌ای انتقال گاز به پاکستان و هند) خط لوله صلح (ارمنستان و ترکیه و اروپا.
۳- سرمایه گذاری در زمینه‌ی اکتشاف و بهره برداری از میدان‌های جدید نفتی (مثل آزادگان و حفظ موقعیت در اوپک از طریق افزایش ظرفیت‌های تولید نفت)
۴- سرمایه گذاری در زمینه‌ای بهره برداری از میدان‌های گازی.
۵- استفاده از دیپلماسی انرژی برای تأثیرگذاری بر معادلات و فرآیند‌های تولید و فروش انرژی در جهان از طریق: دیپلماسی نفتی در اوپک بر محور تقویت این سازمان از طریق دیدار‌ها و تماس‌های سیاسی عالیرتبه؛ ارائه‌ی طرح ایجاد اوپک گازی با حضور کشور‌های عمده‌ی تولیدکننده گاز مثل روسیه، قطر، عربستان، الجزایر

*آذربایجان و قزاقستان به منظور کسب منافع حداکثری از ایده ی دریا بودن خزر حمایت میکردند 
به علاوه، همسویی دو کشور در زمینه‌ی رژیم حقوقی دریای خزر و نحوه‌ی استفاده از منابع انرژی این منطقه، خود به عاملی تبدیل شد که زمینه‌ی همکاری‌های بعدی این دو کشور را فراهم کرد. پس از فروپاشی شوروی، در بین کشور‌های ساحلی دریای خزر، دیدگاه‌های متفاوتی در مورد رژیم حقوقی خزر و نحوهی استفاده از منابع آن به وجود آمد.

 

 

 

دولت‌های آذربایجان و قزاقستان از ایده ی دریا بودن خزر حمایت میکردند تا بتوانند به منافع بیشتری دست یابند. ایران و ترکمنستان حاکمیت مشاع را مطرح میکردند.روسیه نیز هرچند در ابتدا با ایران و ترکمنستان همسو بود، اما بعد‌ها به سوی یک رژیم دوگانه حرکت کرد که عبارت بود از مشاع در سطح و تقسیم در زیر دریا به این ترتیب، منابع عمده ی نفت در دریای خزر به دلیل نهایی نشدن وضعیت حقوقی آن صاحب مشخصی نداشت و مورد منازعه بود.

 

در ابتدا تصور بر این بود که تطویل این منازعه به نفع ایران است، زیرا به دلیل نامشخص بودن رژیم حقوقی دریای خزر، شرکت‌های نفتی در عقد قرارداد سرمایه گذاری سرگردان میماندند.در عمل مشخص شد که چنین نیست. آذربایجان، روسیه و قزاقستان به توافقات دوجانبه‌ای دست یافته اند که براساس آن به تدریج در حال بهره برداری از منابع شمال خزر هستند.

در این مورد، ایران و ترکمنستان که از ابتدا در مورد رژیم حقوقی با هم توافق داشتند، با قرارداد‌های دوجانبه‌ی کشور‌های دیگر هم مخالفت کردند.براساس مواردی که به آن‌ها اشاره شد، دو کشور تاکنون پروژه‌ها و طرح‌های مشترک متعددی را مورد توجه قرار دادهاند که برخی از آن‌ها به مرحله‌ی اجرا رسیده و برخی عملی نشده اند.

ترکمنستان، تمایل زیادی دارد تا مبادلات به صورت تهاتری انجام شود که متاسفانه ایرانی‌ها از این فرصت استفاده نکرده اند و بیش‌تر تمایل به معاملات نقدی دارند. طی سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ ایران، تفاهم نامه‌ای با ترکمنستان امضاء شد که در ازای گاز صادراتی ترکمنستان به ایران، کالا به ترکمنستان صادر شود که متاسفانه این قرارداد از طرف ایران لغو شد و میزان تجارت خارجی ایران و ترکمنستان، کاهش یافت.

*همکاری در حوزه برق و انرژی
یکی از اهداف توسعه‌ای ایران در قالب چشم انداز ۱۴۰۴، تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه بوده است. همان طور که در سال‌های اخیر، شاهد بودیم، با توجه به افزایش نیاز داخلی و نیاز کشور‌های منطقه به برق، میزان تولید ایران با میزان تقاضا همسان نبوده است. به همین دلیل در بحث صادرات برق و همچنین تامین نیاز داخلی با مشکلات جدی مواجه شدیم.
در واقع بر اساس آمار از سال ۸۹ تا سال ۹۵ حجم صادرات برق به عراق در دامنه ۴ هزار و ۹۸۵ مگاواتی تا ۸ هزار و ۳۵ مگاوات به ثبت رسیده است.

*ایران می‌تواند نقش اتصال دهنده‌ی مازاد تولید برق ترکمنستان به سایر کشور‌ها باشد
در سال ۹۳ صادرات برق کشور به ۶ هزار و ۶۳ مگاوات رسید، مجددا در سال ۹۴ رشد ۷۵۹ مگاواتی داشت و در نهایت سال ۹۵ را با رقم ۵ هزار و ۷۵۱ مگاوات به پایان رساند.

پس از عراق، ترکیه در جایگاه دوم واردات برق از ایران قرار دارد. دامنه صادرات برق به این کشور از ۵۲۵ مگاوات تا ۲ هزار و ۳۹۵ مگاوات گزارش شده است.
ترکمنستان به علت ظرفیت عظیمی که در تولید برق دارد و مصرف پایین، می‌تواند گزینه مناسبی برای خرید برق و صادرات برق این کشور به کشور‌های همسایگان ما داشته باشد. وزارت انرژی این کشور میزان تولید برق در سال ۲۰۱۵ را ۲۲.۵ میلیارد کیلووات ساعت گزارش کرده است. در حال حاضر مقدار صادرات به کشور‌های همسایه در این دوره ۳.۲ میلیارد کیلووات ساعت گزارش شده، و ترکمنستان در نظر دارد با توجه به طرح توسعه صنعت برق این کشور، تولید برق خود را تا ۲۷.۴ و ۳۵.۵ میلیارد کیلووات ساعت به ترتیب در سال¬های ۲۰۲۰ و ۲۰۳۰ افزایش دهد.
ایران در این میان می‌تواند نقش واسطه‌ای را در صادرات برق ایفا کند و نقش اتصال دهنده‌ی مازاد تولید کشور‌های همسایه نظیر ترکمستان و تقاضای کشورهایی، چون عراق، افغانستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان را ایفا کند.