گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، علی فکور؛ ذرت دامی به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاده‌ها در تغذیه دام و طیور مطرح است. ذرت دامی به دو دسته ذرت علوفه‌ای و ذرت دانه‌ای تقسیم‌بندی می‌شود. ذرت علوفه‌ای از محصولات مهم به عنوان خوراک دام به ویژه گاو و گوسفند مطرح است و ذرت دانه‌ای نیز هم برای تغذیه طیور و هم تغذیه دام کاربرد دارد.
طبق پیش‌بینی‌های وزارت جهاد کشاورزی تا پایان سال ۱۳۹۹ حدود ۵/۱۳ میلیون تن ذرت علوفه‌ای و حدود ۲/۱ میلیون تن ذرت دانه‌ای تولید خواهد شد. روند تولید ذرت دانه‌ای به‌طور متوسط طی ده سال گذشته حدود ۲/۱ میلیون تن بوده است و میزان تولید ذرت علوفه‌ای به‌طور متوسط سالیانه ۵/۱۱ میلیون تن بوده است. تولید ذرت علوفه‌ای با توجه به استفاده از ارقام بذر مناسب و سازگار به کم‌آبی و کشت نشایی طی چند سال اخیر رشد داشته است. طبق برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی این وزارتخانه در تلاش است، تا پایان برنامه ششم توسعه، کل ذرت کشور به‌صورت نشایی کشت شود.
طی سال‌های اخیر روند واردات ذرت دامی، روند مشخصی داشته است و سالانه حدود ۹ میلیون تن ذرت دامی وارد کشور می‌شود. با توجه به آمار واردات محصولات زراعی تا پایان آبان ماه سال ۱۳۹۹ مشخص است که میزان واردات ذرت دامی برابر ۴/۶ میلیون تن به ارزش ۵/۱ میلیون دلار بوده است که طبق پیش‌بینی‌ها تا پایان سال میزان واردات به ۹ تا ۱۰ میلیون تن خواهد رسید.
بیشترین مقدار واردات ذرت دامی در ۸ ماهه سال ۱۳۹۹ مربوط به واردات از کشور ترکیه بوده است که در حدود ۹۸۱ هزار تن به ارزش ۲۳۱ میلیون دلار واردشده است بعدازآن بیشترین واردات از انگلستان است که وارداتی در حدود ۷/۹۳۶ هزار تن به ارزش ۲۲۹ میلیون دلار بوده است. واردات از هلند نیز برابر ۹۰۱ هزار تن به ارزش ۲۲۲ میلیون دلار بوده است.
علت گران شدن قیمت نهاده‌های دامی در چندماهه اخیر و تأثیر آن بر بازار مرغ و گوشت عدم تخصیص به‌موقع ارز جهت واردات این نهاده‌ها و عدم هماهنگی‌های لازم بین دستگاه‌های متولی ازجمله وزارت جهاد کشاورزی، صمت و بانک مرکزی در فرایند واردات بوده است.
در ۸ ماهه سال ۱۳۹۹ در کل ۴/۷ میلیون تن نهاده دامی از قبیل ذرت دامی، کنجاله سویا و جو به‌استثنای بذر وارد کشور شده است که به ترتیب سهم هرکدام از واردات نهاده‌های دامی برابر ۳/۶، ۳/۰ و ۸/۰ بوده است. با توجه به داده‌ها این سه محصول بالای ۸۰ درصد از واردات نهاده‌های دامی را به خود اختصاص داده است. ذرت دامی با وارداتی حدود ۸۶ درصدی بیشترین حجم واردات را داشته است. با توجه به این امر و وابستگی بالای کشور به واردات این محصول، لزوم حمایت گسترده از کشاورزان برای کشت ذرت دامی و اعمال سیاست‌های تشویقی جهت ترغیب کشاورزان به تغییر الگوی کشت به سمت این محصول در مناطق پرآب کشور بسیار حائز اهمیت است.
یکی از نکات اصلی در زمینه خرید جهانی نهاده‌های دامی به‌خصوص ذرت دامی، این است که با توجه به اینکه تقاضای بالای جهانی برای ذرت وجود دارد، زمان خرید ذرت از بازار جهانی بسیار مهم است. یعنی واردکننده بایستی زمان برداشت ذرت در کشور‌های عمده تولیدکننده (مثل برزیل) را رصد کند و در همان زمان شروع به خرید کالای دسته اول و باکیفیت نماید. زیرا اگر ذرت در زمان مناسب خرید نشود باید همان کالا را دسته دوم از فروشندگان دیگر خریداری شود.
مسئله دوم درزمینه واردات ذرت و هر نهاده دامی، حجم واردات است. هرچقدر میزان واردات در حجم بالا باشد قطعاً بر قیمت تمام‌شده واردات تأثیر گذاشته و قیمت نهایی کاسته می‌شود.
مسئله سوم که در خرید خارجی مؤثر است نحوه پرداخت و نوع ارزی است که با آن معامله می‌شود. زیرابه دلیل وجود تحریم‌ها و شرایط سخت در معاملات خارجی امکان پرداخت هزینه نهاده‌ها از طریق LC بین‌بانکی وجود ندارد. برای این منظور باید ارز را به طرق دیگر به دست بانک طرف فروشنده رساند که این موضوع هزینه انتقال ارز را ۱۰ الی ۱۵ درصد افزایش می‌دهد. این سه عامل قیمت تمام‌شده محصول را در بندر تعیین می‌کند؛ لذا جهت ایجاد ثبات در بازار نهاده‌ها خصوصاً ذرت دامی بایستی با اتخاذ برنامه‌ریزی دقیق در زمان مناسب خرید ذرت را انجام داد و همچنین ترتیبی اتخاذ کرد که قیمت تمام‌شده وارداتی کاهش داشته باشد. به‌طوری‌که با سفارش حجم بالای واردات و نیز تسهیل در انتقال ارز برای فروشنده هزینه‌ها را کاهش داد.
چالش‌های موجود در تولید، واردات و زنجیره تأمین ذرت دامی
با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب امسال را سال "جهش تولید" نام‌گذاری کرده‌اند، افزایش تولید در بخش تخم‌مرغ، گوشت مرغ و سایر محصولات دامی درگرو تأمین به‌موقع و کافی نهاده‌های موردنیاز است و این موضوع دربند‌های «۶» و «۷» سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مورد تأکید قرارگرفته است. با توجه به موضوع مطرح‌شده بخش عمده نهاده‌های دامی موردنیاز داخل کشور از طریق واردات تأمین می‌شود و مابقی نیاز داخلی به‌صورت محدود در بخش‌های مستعد داخل کشور تولید می‌شود. در فرایند تولید و واردات این محصول چالش‌های متعددی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود.
عدم تخصیص به‌موقع ارز
مهم‌ترین مشکل در واردات نهاده‌های دامی عدم تأمین ارز است. در ۶ ماهه نخست امسال به دلیل عدم تخصیص ارز کافی جهت واردات نهاده‌های دامی (مخصوصاً جو و کنجاله سویا) میزان واردات نسبت به مشابه سال قبل کاهش داشت و همین موضوع باعث عدم تأمین به‌موقع نهاده‌های دام و طیور موردنیاز دامداری‌ها و مرغداری‌ها شد. همین موضوع باعث تأثیر مستقیم برافزایش شدید قیمت گوشت مرغ و تخم‌مرغ شد. با توجه به اینکه این نهاده‌ها با ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی وارد می‌شود لذا نوسانات قیمتی این‌چنینی نبایستی رخ می‌داد، ولی به دلیل عدم تخصیص ارز کافی نوسانات قیمتی در نهاده‌ها رخ داد.
تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی به خوراک دام خصوصاً ذرت دامی و کنجاله سویا میزان وابستگی به این محصولات اساسی را ۱۴۴ درصد افزایش داده و رانت ۳۳ هزار میلیارد تومانی را سبب شده است. به‌گونه‌ای که برخی با سوءاستفاده از رانت موجود ذرت دامی را با ارز ترجیحی وارد کرده و با ارز بازار آزاد به فروش می‌رسانند؛ که این موضوع باعث نوسان قیمت در بازار نهاده‌ها شده است.
از طرفی به دلیل عدم نیازسنجی دقیق میزان نهاده موردنیاز واحد‌های مرغداری و دامداری، مقدار سهمیه در نظر گرفته‌شده از نهاده‌ها پاسخگوی نیاز واقعی این واحد‌ها نبوده لذا این واحد‌ها جهت تأمین نیاز خود مجبور به خرید نهاده از بازار آزاد هستند که این امر قطعاً در قیمت تمام‌شده محصول تأثیرگذار است.
مدیریت ضعیف واردات
یکی دیگر از مشکلات در حوزه تأمین نهاده‌های دامی مخصوصاً ذرت دامی سوء مدیریت‌ها در واردات است. حدود ۸۰ الی ۹۰ درصد از نیاز نهاده‌های دامی کشور از طریق واردات تأمین می‌شود. در صورت عدم مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی دقیق در کشور جهت واردات این محصولات با تراکنش مالی سالیانه بالغ‌بر حدود ۵/۴ میلیارد دلار، کشور با چالش‌ها، آسیب‌ها و تهدیدات جدی مواجه خواهد شد و به‌تبع این اتفاق تولیدکنندگان دام و طیور و بهره‌برداران از این نهاده‌ها با کمبود مواد اولیه و خوراک برای دام و طیور و آبزیان خود مواجه خواهند شد. درنهایت با افزایش هزینه‌های تولید قیمت کالا‌های نهایی تولیدی به‌شدت افزایش می‌یابد.
بارندگی کم و خشک‌سالی در کشور
بارندگی ایران کمتر از یک‌سوم بارندگی جهانی و استعداد تبخیر آب در ایران حدود ۳ برابر جهان است یعنی آب قابل‌دسترس عملاً یک‌نهم متوسط جهانی است. ۷۵ درصد از بارندگی تنها در ۲۵ درصد از سطح کشور رخ می‌دهد و ۷۵ درصد بارندگی‌ها در زمان‌هایی رخ می‌دهد که گیاه نیاز به آب ندارد. با توجه به این موضوع به دلیل اینکه کشت ذرت دامی بسیار آب بر است ازاین‌جهت کشت محصول استراتژیکی مثل گندم در اولویت قرار دارد لذا کشاورزان به کاشت گندم که نیاز به آب کمتری داشته و در برابر کم‌آبی مقاوم است مبادرت می‌کنند؛ لذا کشت ذرت دامی مقرون‌به‌صرفه نبوده و واردات آن جهت رفع نیاز داخلی ارجح‌تر است؛ لذا با توجه به بارندگی کم در کشور لزوم تولید ذرت علوفه‌ای با استفاده از ارقام بذر مناسب و سازگار به کم‌آبی و کشت نشایی ضروری است. طبق برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی این وزارتخانه در تلاش است، تا پایان برنامه ششم توسعه، کل ذرت کشور به‌صورت نشایی کشت شود؛ که در صورت عملی شدن این برنامه می‌توان در تولید نهاده‌های دامی به خودکفایی کامل رسید. ولی بااین‌حال کشور در شرایط فعلی جهت رفع نیاز داخلی در نهاده‌های دامی ملزم به واردات است.
کرونا و تحریم
یکی دیگر از مشکلات موجود درزمینه واردات نهاده‌های دامی طی ماه‌های اخیر، تحریم شدید اقتصادی بوده است. از طرفی به دلیل شیوع ویروس کرونا در جهان کشور‌هایی که در تولید نهاده‌های دامی حرف اول را می‌زنند جهت حفظ امنیت غذایی داخلی خود میزان صادرات را به کشو‌های دیگر کاهش داده‌اند لذا یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر مشکلات واردات این موضوع بوده است.
این چالش‌ها در ۶ ماهه امسال باعث کاهش واردات نهاده‌های دامی به کشور شد. البته یکی از مسائل مهم که نباید از آن غفلت کرد نبود یک سیستم منسجم جهت توزیع مناسب نهاده‌های انبارشده در گمرک‌ها بوده است که منجر به وضعیت آشفته در بازار نهاده‌ها شد.
مشکل اصلی در بازار نهاده‌های دامی مربوط به‌طرف عرضه و کمبود در این بخش است که بایستی از طرف دولت تأمین شود، ولی متأسفانه به دلیل عدم مدیریت صحیح مصرف توسط واحد‌های پرورش‌دهنده و قیمت بالای نهاده‌های دامی مخصوصاً ذرت دامی در بازار آزاد باعث ایجاد مشکل در تأمین نهاده‌ها توسط دامداران و مرغداران می‌شود.
به طوریکه به دلیل قیمت بالای نهاده‌ها مرغداران مجبور می‌شوند به‌جای تهیه ذرت و کنجاله سویا باکیفیت که بیش از ۷۰ درصد از غذای طیور را تشکیل می‌دهد به دنبال استفاده از نهاده‌هایی باکیفیت پایین باشند؛ لذا در صورت این اتفاق نه‌تن‌ها سلامتی طیور و دام با خطر مواجه می‌شود بلکه سلامتی جامعه را به خطر می‌اندازد. نکته دیگر اینکه استفاده از گندم به‌جای ذرت، به سبب قیمت پایین‌تر و به‌صرفه بودن آن، می‌تواند امنیت غذایی کشور را به دلیل کمبود گندم برای مصارف انسانی به مخاطره بیندازد.
ناکارآمدی در توزیع نهاده‌های دامی
باوجود تأکید بر سیستمی کردن تخصیص نهاده‌ها با توجه به نحوه عملکرد واحد‌ها همچنان در برخی از موارد با دست‌کاری در این سیستم‌ها و ارائه آمار غیرواقعی نسبت به عملکرد، میزان نهاده دامی بیشتری در برخی از واحد‌ها دریافت شده است. رفع این معضل، نیازمند گسترش سازوکار‌های نظارت میدانی و اصلاح روند برخورد با جرائم است؛ لذا این موضوع نیز یکی از مشکلات اساسی و عمده در حوزه توزیع نهاده‌های دامی است که مستقیماً بر قیمت نهاده‌ها تأثیر گذاشته است.
الزام مرغداران و دامداران به پرداخت نقدی در بازه زمانی بسیار کوتاه
با توجه به مشکلات عدیده اقتصادی موجود در کشور و کمبود نقدینگی و سرمایه در حال گردش، اجبار پرداخت نقدی واحد‌های تولیدی باعث ایجاد مشکل در فرایند تولیدشده و تأخیر در پرداخت نقدی باعث از بین رفتن سهمیه واحد‌ها از نهاده‌های تخصیص داده‌شده می‌شود. یکی دیگر از مشکلات در فرایند تولید در واحد‌های موجود دام و طیور، عدم تحویل به‌موقع خوراک خریداری‌شده توسط این واحد‌ها است که این موضوع نیز بایستی اصلاح شود؛ لذا بایستی با اقدامات حمایتی از واحد‌های تولیدی دام و طیور در فرایند تولید از آن‌ها حمایت کرده و از ایجاد مشکل در بازار جلوگیری کرد.
دلالی و واسطه‌گری
یکی از مشکلات اساسی که در بخش‌های مختلف فعالیت‌های اقتصادی، کشور با آن مواجه است، دلالی و واسطه‌گری است. دراین‌ارتباط در بحث واردات و توزیع نهاده‌های دامی دلالان حضور ویژه‌ای داشته و سود اصلی را از تولیدکنندگان سلب می‌کنند. این موضوع طی سال‌های اخیر یکی از عوامل عمده مؤثر بر بازار نهاده‌ها و نوسانات قیمتی در این بخش بوده است. با توجه به روند موجود در بازار باید از فعالیت واسطه گران جلوگیری کرده و زمینه بهره‌مندی تولیدکنندگان اصلی را از تولیدات خود فراهم کرد.
انحصار در واردات ذرت دامی
یکی دیگر از مشکلات درزمینه تأمین نهاده‌های دامی به‌خصوص ذرت دامی، واردات این نهاده‌ها به‌صورت انحصاری توسط چند شرکت است. در این شرایط مرغداران جهت تأمین نیاز مجبور به تهیه نهاده‌های موردنیاز باقیمت و شرایط یک‌طرفه و نامناسب هستند. همچنین این شرکت‌ها و افراد واردکننده، در صورت ایجاد وقفه در واردات نهاده‌ها، می‌توانند امنیت غذایی کشور را با چالش جدی مواجه کنند. همچنین با توجه به انحصار موجود بعد از پرداخت پول، مرغداران و دامداران نهاده‌های خریداری‌شده را با تأخیر دریافت می‌کنند و بعضا به دلیل عدم نظارت دقیق، از کیفیت لازم برخوردار نیست که این موضوعات تولید را چه ازلحاظ میزان تولید و چه ازلحاظ کیفیت با مشکل جدی مواجه می‌کند. از طرفی اقلام خوراکی وارداتی از تنوع کافی برخوردار نیستند؛ برای مثال می‌توان به‌جای ذرت از ضایعات بوجاری گندم و تریتیکاله و نیز به‌جای کنجاله سویا از کنجاله کنجد، آفتابگردان، گلوتن ذرت یا کنجاله کلزا یا محصولات تخمیری غلات استفاده کرد که واردات آن‌ها از کشور‌های همسایه امکان‌پذیر است.
مشکلات ناشی از قیمت‌گذاری دستوری باوجود مشکلات در تأمین نهاده‌ها
ازآنجاکه در ماه‌های اخیر امکان تأمین خوراک دام و طیور با مشکل مواجه شده است و حدود ۸۰ درصد از خوراک، وارداتی است؛ لذا با این اوصاف، افزایش شدید نرخ ارز باعث تأثیر زیاد بر قیمت تمام‌شده گوشت مرغ و تخم‌مرغ داشته است. باوجوداینکه دولت درصد پایینی از نهاده‌ها را با ارز ترجیحی تأمین کرده و تحویل مرغداری‌ها و دامداری‌ها می‌دهد؛ لذا تولیدکنندگان جهت رفع نیاز خود، مجبور به خرید نهاده‌ها از بازار آزاد هستند که این موضوع هزینه تولید را به‌شدت افزایش می‌دهد. در این شرایط اعمال قیمت‌گذاری دستوری ۱۰۰ درصدی توسط دولت باعث نارضایتی تولیدکننده می‌شود؛ لذا در این شرایط اعمال چنین سیاستی باعث عدم تبعیت قیمت‌های بازاری از قیمت‌های دستوری می‌شود؛ لذا بایستی با توجه به تخصیص ارز ترجیحی برای واردات نهاده، این نهاده‌ها به‌طور کامل نیاز واحد‌های تولیدی را رفع نماید. این امر نیازمند نیازسنجی دقیق واحد‌های مرغداری و دامداری توسط وزارت جهاد کشاورزی و تخصیص به‌موقع و متناسب با نیاز هر واحد است؛ لذا توصیه می‌شود دولت سیاست‌های حمایتی خود را از واردات افزایش داده و مانع از سو استفاده دلالان از فضای ایجاد شده شود. از انحصار در واردات جلوگیری کرده و فضای رقابتی در بازار این محصول ایجاد نماید و حذف مشکلات در زمینه تهیه و توزیع ذرت دامی بسیار مهم است و نرخ ارز جهت واردات نهاده‌های دامی به موقع تخصیص داده شود.
علی فکور- کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی
انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.