به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، «گزارش علم» یونسکو، روند‌های حاکم بر علوم در سراسر جهان را رصد می‌کند تا دریابد کشورها برای رسیدن به توسعه از چه گذرگاه‌هایی عبور می‌کنند. نسخه ۲۰۲۱ «گزارش علم» هفتمین سری منتشر شده از سوی یونسکو است و تایید می‌کند که چگونه کشورها با هر سطح درآمد، طی پنج سال گذشته، خود را با اقتصاد دیجیتال و سبز همسو کرده‌اند. داده‌ها نشان می‌دهند گرچه زمان برای رسیدن به اهداف توسعه‌ای تعیین شده در سال ۲۰۳۰ درحال تنگ‌تر شدن است، اما کشورها دریافته‌اند که رقابت اقتصادی با سایرین، به سرعت و میزان تبدیل شدن آنان به جوامع دیجیتال وابسته است. با همه این احوال از هر ۱۰ کشور، همچنان ۸ کشور کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای تحقیقات در حوزه فناوری اختصاص می‌دهند. در این گزارش به‌طور مفصل بخش نوآوری در ایران مورد بررسی قرار گرفته و یونسکو تاکید می‌کند که به‌رغم سایه سنگین تحریم‌ها در ایران، تقاضای داخلی برای نوآوری در کنار خلأ حضور شرکت‌های خارجی سبب شده است که شرکت‌های دانش‌بنیان سهم خود را در بازار افزایش دهند. فضای تنفسی که در بازه زمانی ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ (به‌واسطه برجام) ایجاد شد، این خلاقیت درون‌زا را بیش از پیش تشویق و ترغیب کرده است. اما آنچه اکنون و در سال ۲۰۲۱ با آن روبه‌رو هستیم کاهش درآمد‌های حاصله این شرکت‌ها است.
در گزارش پیشین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل موسوم به «یونسکو» از روند‌های علمی در ایران که در سال ۲۰۱۵ منتشر شده بود، ایران در راستای کاهش وابستگی خود به منابع نفتی، بر آن بود که به سوی اقتصاد دانش‌بنیان خیز بردارد. شاید برجسته‌ترین اقدام در این مسیر از سوی دولت، افزایش حمایت از استارت‌آپ‌ها و سایر شرکت‌های مبتنی بر فناوری بود. روندی که از سال ۲۰۱۵ تا به اکنون طی شده را، اما می‌توان به دو دوره زمانی تقسیم کرد. نخست از زمان لغو تحریم‌ها در سال ۲۰۱۶ که به موجب آن، دشواری در دسترسی به فناوری خارجی سبب تحریک و تشویق حمایت از فناوری‌های درون‌زا شد. در این دوران، دولت ابزار‌هایی را برای حمایت از نوآوری از جمله راه‌اندازی «صندوق نوآوری و شکوفایی» و «ستاد ویژه توسعه نانو» تعریف و تبیین کرد. همچنین دولت، شرکت‌ها را تشویق کرد که مواد اولیه خود را از تولیدکنندگان داخلی تهیه کنند. دومین روندی که در این مدت طی شد، از زمان لغو تحریم‌ها از ۲۰۱۶ در سایه توافق ایران با قدرت‌های جهانی بود که در پی آن دانشمندان ایرانی با تکنولوژی‌های پیشرفته فرامرزی ارتباط نزدیکی پیدا کردند. گرچه این ارتباط سبب افزایش خلاقیت در ایران شد، اما با خروج ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای، تحریم‌ها بار دیگر بر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ایران سایه انداختند و دانشمندان ایرانی حتی قادر به سفارش کتاب از خارج از کشور نبودند.
گزارش ۲۰۲۱ علم اذعان می‌کند که در این ایام با وجود تحریم‌های طاقت‌فرسا بر ایران و نفت این کشور، پشتیبانی از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها روندی رو به جلو داشته است. می‌توان گفت که بیشترین تاثیری که اعمال مجدد تحریم‌های ایالات‌متحده بر روند‌های علمی و مهندسی در ایران داشته است، کاهش صادرات محصولات با تکنولوژی پیشرفته و تکنولوژی متوسط بوده است. در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ و تا پیش از اعمال تحریم‌ها در ۲۰۱۸، صادرات کالا‌های دانش‌بنیان رشدی ۵ برابری را تجربه کرده بود. با اعمال تحریم‌ها، اما مشکلات اقتصادی و مالی، توامان با اختلال در تامین مواد اولیه، گریبان شرکت‌ها را گرفت. آمار و ارقام گواه آن است که به‌طور کلی در پنج سال گذشته، ایران شاهد رونق نوآوری‌های درون‌زا بوده است. در ۲۰۱۵ اولین مراکز شتاب‌دهنده نوآوری در ایران تاسیس شد و تا ۲۰۲۰ بالغ بر ۴۹ شتاب‌دهنده نوآوری کار خود را آغاز کردند. همچنین ۱۱۳ مرکز نوآوری با مشارکت پارک‌های علم و فناوری و دانشگاه‌های بزرگ افتتاح شدند.
کمپانی‌ها از سوی دولت تشویق شدند که در حوزه‌های متفاوتی از جمله اقتصاد دیجیتال، آب، انرژی، لیزر و فتونیک، هوا و فضا، نرم‌افزار، کشاورزی و حمل‌ونقل تمرکز کنند. نتیجه این سیاست، صعود ایران به رتبه ۶۱ در «شاخص جهانی نوآوری» در سال ۲۰۱۹ بود، این درحالی است که در سال ۲۰۱۵ ایران بر سکوی ۱۰۶ ام در میان ۱۲۹ کشور ایستاده بود.
بنا بر این گزارش تا سال ۲۰۱۸ بالغ بر ۵۲۴ شرکت بیوتکنولوژی در ایران فعال شده و فروش محصولات نانو در طی سه سال رشدی ۱۲ برابری پیدا کرده است. تولید داخلی دارو نیز از سال ۲۰۱۵ روندی صعودی به خود گرفته است؛ در سال ۲۰۱۸ ارزش بازار داخلی دارو که ۷۰ درصد از کل بازار را شامل می‌شد، بالغ بر ۵/ ۴ میلیارد دلار بوده است. شرکت‌های داخلی در سال ۲۰۱۹ تسلطی ۹۵ درصدی بر بازار پیدا کردند و بخش عظیمی از محصولات خود را به ۱۷ کشور، به‌ویژه به اروپا صادر می‌کردند.
در ۵ سال گذشته، اکوسیستم دیجیتال ایران شاهد رونق سیستم‌عامل‌های آنلاین بود و یونسکو برای مثال به تاکسی‌های آنلاین، چون اسنپ و تپسی، بازار‌های آنلاین، چون دیوار و دیجی‌کالا و پلت‌فرم‌هایی، چون آپارات و کافه بازار اشاره کرده است. همه‌گیری ناشی از کووید نیز در این میان، به افزایش عرضه و تقاضای خدمات آنلاین دامن زده است. استفاده از اینترنت موبایل که در سال ۲۰۱۵ تنها ۴۰ درصد بود در سال ۲۰۲۰ به ۷۰ درصد رسید. درحال‌حاضر بالغ بر دو سوم از موبایل‌ها در ایران به اینترنت دسترسی دارند.
همچنین در سال ۲۰۱۷ بودجه اختصاص داده شده برای تحقیق و توسعه بالغ بر ۸۳/ ۰ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را شامل می‌شد. «مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور» بنا داشت که تا پایان برنامه پنجم توسعه تا سال ۲۰۱۷ این سهم را به ۳ درصد افزایش دهد و این سهم را تا پایان برنامه ششم توسعه، به عبارتی تا پایان سال ۲۰۲۱ به ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور برساند. با این حال به‌نظر می‌رسد انگیزه‌های بازار به اندازه کافی قوی نیستند تا بتوانند سرمایه‌گذاری تجاری در تحقیق و توسعه را تقویت کند؛ در نتیجه سهم تحقیق و توسعه صنعتی کاهش یافته است. از سوی دیگر، شمار درخواست‌ها برای ثبت اختراع در «مرکز مالکیت معنوی ایران» روندی صعود داشته گرچه تعداد اختراعات ثبت شده محلی، کاهش پیدا کرده است. بسیاری از مخترعان ایرانی، دستاورد‌های خود را به دفاتر ثبت اختراع بین‌المللی ارائه می‌دهند. براساس «شاخص جهانی نوآوری» ایران یکی از سه کشور برتر در زمینه پیشرفت در نوآوری است و بیشترین دستاورد آنان مربوط به کیفیت زیرساخت‌ها به‌ویژه در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای ارائه خدمات عمومی است.
مساله انرژی‌های تجدیدپذیر نیز از منظر نویسندگان گزارش یونسکو دور نمانده است. براساس این گزارش، گرچه چشم‌انداز ۲۰ ساله ایران برای سال ۲۰۲۵، افزایش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر تا ۸/ ۱ درصد از کل سبد انرژی است، اما همچنان حجم عظیمی از انرژی کشور از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود. این در حالی است که برنامه ششم توسعه ملی، سهم بلندپروازانه ۵ درصدی برای انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۲۱ در نظر گرفته است. در فوریه ۲۰۲۰، بالغ بر ۱۲۰ نیروگاه بادی و خورشیدی در ایران فعال بودند، اما این شمار، تنها سهمی یک درصدی از کل سبد انرژی را تامین می‌کنند. در سال ۲۰۱۷ دو قرارداد بزرگ برای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی با شرکای خارجی منعقد شد. اولین مورد، قرارداد با یک شرکت نروژی برای تولید ۲ گیگاوات انرژی تا سال ۲۰۲۲ و دیگری قراردادی به ارزش ۵۰۰ میلیون یورو با شرکتی بریتانیایی بود؛ هر دوی این قرارداد‌ها به‌دلیل بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده از حیز انتفاع خارج شدند.
پارادوکس نوآوری و آینده پیش‌رو
با وجود دستاورد‌های قابل‌توجه ایران در زمینه‌های دانش‌بنیان، این کشور همچنان با پارادوکس نوآوری دست و پنجه نرم می‌کند، چرا که با چالش تبدیل دانش به دستاوردی صنعتی و عدم اطمینان در باب فروپاشی این دانش مواجه است. این پارادوکس با نزدیک‌تر ساختن عرضه و تقاضا در سیستم نوآوری از جمله با توانمندسازی واسطه‌هایی که نیاز صنعت را درک می‌کنند قابل حل است. گرچه اقدامات قابل‌تقدیری، چون «صندوق ملی نوآوری» در این پنج سال انجام شده، اما به سرمایه‌گذاری باید فراتر از ارائه وام و تسهیلات توجه شود.
این گزارش تاکید می‌کند که ایران در باب سیاست‌ها و بستر‌های لازم برای ارتقای علم، فناوری و نوآوری کمبودی ندارد؛ اما نکته اصلی در این میان، نحوه پیاده‌سازی بهینه این سیاست‌هاست. اکوسیستم نوآوری در این دوره پنج ساله پیشرفت چشمگیری داشته و اندکی هم‌افزایی و انسجام بیشتر میان بخش‌های مختلف، سبب جهش آتی آن خواهد شد. در نهایت آنکه چشم‌انداز‌های اقتصاد دیجیتال در ایران امیدبخش است به‌خصوص اگر سرمایه‌گذاری به سوی فناوری‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاک‌چین هدایت شود.
منبع: دنیای اقتصاد