گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، علی فکور؛ در پی شیوع ویروس کرونا بازارهای نفت و گاز جهانی و همچنین میزان مصرف انرژی در سطح بین المللی تحت تاثیر قرار گرفت. به طوری که به دلیل پاندمی ویروس کرونا در سطح جهان مصرف انرژی کشورهای پرمصرف از جمله چین به شدت کاهش یافت که این موضوع بازار انرژی دنیا را با چالش جدی مواجه کرد. از اوایل ژانویه ۲۰۲۱ با افزایش واکسیناسیون جهانی و کاهش آمار مرگ و میر ناشی از ویروس در دنیا مصرف انرژی نیز روند افزایشی یافت. در این گزارش با توجه به اهمیت جایگاه ایران در تامین انرژی دنیا خصوصا در منابع نفت و گاز به بررسی تحلیلی بازار نفت و گاز جهان در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۰ پرداخته و جایگاه ایران در شرایط ویژه فعلی دنیا با وجود تحریم های بین المللی مورد بررسی قرار می گیرد.

سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام، اوپک در جدیدترین گزارش خود به نقل از منابع ثانویه اعلام کرد: تولید نفت ایران در ماه ژوئن ۲۰۲۱ برابر با خردادماه ۱۴۰۰ به ۲ میلیون و ۴۷۰ هزار بشکه در روز رسیده که نسبت به ماه پیش از آن ۳۳ هزار بشکه در روز افزایش یافته است. تولید نفت ایران در ماه می‌یعنی اردیبهشت ماه برابر با ۲ میلیون و ۴۳۷ هزار بشکه در روز بوده است گزارش ماهانه اوپک؛ سپتامبر ۲۰۲۱). بر اساس این گزارش، ایران در ماه آوریل برابر با فروردین۱۴۰۰ روزانه دو میلیون و ۴۱۳ هزار بشکه نفت تولید کرده است که این رقم در ماه پیش از آن یعنی مارس ۲۰۲۱ (اسفند ۹۹) ۲ میلیون و ۳۲۸ هزار بشکه در روز بوده است.

نمودار۳. تولید نفت خام ایران از اکتبر ۲۰۲۰ تا سپتامبر ۲۰۲۱

همچنین طبق نمودار بالا تولید نفت خام ایران در سپتامبر ۲۰۲۱ در ۲۵۰۳۰۰۰ بشکه در روز گزارش شده است. این افزایش نسبت به رقم قبلی ۲۴۸۲۰۰۰ بشکه در روز در آگوست ۲۰۲۱ ثبت شده است.

حفظ جایگاه چهارم در اوپک

ایران در ماه آوریل یا فروردین ماه ۱۴۰۰ جایگاه چهارمین تولیدکننده نفت اوپک را پس و از کویت پیشی گرفت و از آن زمان تاکنون این جایگاه را حفظ کرده است. در حال حاضر، کشورهای عربستان با تولید ۸ میلیون و ۹۰۶ هزار بشکه در روز، عراق با تولید ۳ میلیون و ۹۳۸ هزار بشکه در روز و امارات با ۲ میلیون و ۶۸۰ هزار بشکه در روز، سه کشور بزرگ تولیدکننده نفت اوپک به شمار می روند. ایران، پیش از تحریم های آمریکا از سال ۲۰۱۸، سومین تولیدکننده نفت اوپک پس از عربستان و عراق بود.

افزایش ۵ دلاری قیمت نفت ایران

متوسط قیمت هر بشکه نفت سنگین ایران در ماه ژوئن ۲۰۲۱ (خرداد ۱۴۰۰) با ۴ دلار و ۹۶ سنت افزایش نسبت به ماه پیش از آن به۷۱.۶۸ دلار رسید. نفت ایران در ماه می (اردیبهشت ۱۴۰۰) ۶۶.۷۲ دلار در هر بشکه فروخته شده بود. قیمت نفت ایران در ماه فوریه۲۰۲۰ (بهمن ۹۸) نزدیک به ۱۰ دلار کاهش یافته بود. فوریه، ماهی بود که بیشتر جهان پس از چین، درگیر شیوع ویروس کووید ۱۹ شده بود. همچنین بر اساس گزارش EIA [۱]بیان شده است که صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران از بیش از ۲.۵ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۷، سال قبل از اعمال مجدد تحریم‌ها توسط ایالات متحده، به میانگین کمتر از ۰.۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است. این تخمین ها بر اساس داده های ردیابی نفتکش، گزارش شده توسط[۲]ClipperData، LLC بوده است. صادرات ایران در نوامبر ۲۰۲۰ شروع به افزایش کرد و با ارسال نفت خام بیشتر ایران به چین در دو ماه آخر سال به طور میانگین به ۰.۷ میلیون بشکه در روز رسید. برآوردهای مبتنی بر ClipperData نشان می دهد که میانگین صادرات نفت ایران در چند ماه اول سال ۲۰۲۱ بیش از ۰.۵ میلیون بشکه در روز بوده است. سایر تحلیلگران صنعتی و مطبوعات تجاری در محدوده تخمین های خود برای صادرات نفت ایران از بیشتر از ۰.۶ میلیون بشکه در روز تا کمتر از ۰.۶ میلیون بشکه در روز تخمین زده اند. همچنین بر اساس این گزارش اشاره شده است که استفاده از انتقال کشتی به کشتی(STS)  و خاموش کردن فرستنده های شناسایی کشتی ایرانی، ردیابی صادرات نفت خام ایران را دشوار کرده است.

گاز طبیعی

ایران پس از ایالات متحده و روسیه در سال ۲۰۱۹ سومین تولیدکننده گاز طبیعی خشک جهان بوده است. تولید گاز طبیعی خشک بین سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹ تقریباً دو برابر شد و به ۸.۴ تریلیون فوت مکعب رسید. ایران از سال ۲۰۱۴ چندین فاز از میدان گاز طبیعی فراساحلی پارس جنوبی را فعال کرده است و علیرغم چالش های ناشی از تحریم ها و کمبود سرمایه گذاری خارجی به توسعه میادین گاز طبیعی ادامه می دهد. از سال ۲۰۱۸، شرکت های داخلی عمدتاً در حال توسعه میدان های گاز طبیعی بوده اند. با این حال، در حالی که تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران اعمال می‌شود، رشد تولید گاز طبیعی کشور، به‌ویژه از میادینی که میعانات گازی تولید می‌کنند، به دلیل محدودیت‌های ظرفیت ذخیره‌سازی میعانات محدود باقی مانده است.

در سال۲۰۱۷، شرکت ملی نفت ایران  ۲/۱  تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی را برای افزایش بازیافت نفت (EOR) مجدداً به چاه‌های نفت تزریق کرد که نقش مرکزی در تولید نفت ایران دارد. هنگامی که تحریم ها علیه صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۸ از سر گرفته شد، حجم گاز طبیعی تزریقی مجدد به طور قابل توجهی به ۰.۲ تریلیون فوت مکعب در سال ۲۰۲۰ کاهش یافت. در سال ۲۰۱۹، ایران پس از ایالات متحده، روسیه و چین، چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان بوده است. بیشتر تولید گاز طبیعی ایران در داخل کشور مصرف می شود. مصرف گاز طبیعی ایران در سال۲۰۱۹ به طور متوسط ​​۷.۸ تریلیون فوت مکعب بوده که حدود ۲ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۸ بوده است. رشد مصرف گاز طبیعی در سال ۲۰۱۹ در نتیجه تحریم های ایالات متحده بر صادرات نفت و سایر میعانات کاهش یافت. ایران عرضه گاز طبیعی خود از میدان پارس جنوبی را به دلیل ذخیره ناکافی برای تولید میعانات گازی مرتبط کاهش داد. ایران مقداری گاز طبیعی را با فرآورده های نفتی، به ویژه در بخش برق خود، در نتیجه محدودیت عرضه گاز طبیعی جایگزین کرد.

در سال ۲۰۱۹، بخش‌های مسکونی و تجاری بیشترین مصرف گاز طبیعی ۳۵ درصد) را داشته اند و پس از آن بخش صنعتی (از جمله پتروشیمی) (۲۷ درصد) و بخش برق ۲۶ درصد) قرار دارند. مصرف گاز طبیعی در بخش مسکونی و تجاری و بخش صنعتی در دهه گذشته به طور قابل توجهی افزایش یافته است زیرا گاز طبیعی جایگزین برخی از سوخت های مایع شده است. سیستم خط لوله گاز طبیعی ایران گسترش یافته و بخش صنعتی گسترش یافته است. اگرچه مصرف گاز طبیعی ایران برای تولید برق در سال ۲۰۱۹ کاهش یافت، اما پس از لغو تحریم‌ها، ارزیابی می شود که سهم گاز طبیعی در این بخش افزایش می‌یابد که باعث آزاد شدن نفت خام و فرآورده‌های نفتی بیشتری برای صادرات می‌شود. صنعت پتروشیمی قرار است طی چند سال آینده در ایران رشد کند و به گاز طبیعی بیشتری برای سوخت نیاز دارد(آژانس بین‏المللی انرژی).

ایران گاز طبیعی را از طریق خط لوله به ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق صادر می کند و از آذربایجان وارد می کند. ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۵۹۰ میلیارد فوت مکعب (Bcf) صادر و ۷میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی از طریق خطوط لوله وارد کرده است. واردات گاز طبیعی ایران پس از سال ۲۰۱۵ به میزان قابل توجهی کاهش یافت، اما به دلیل افزایش تولید گاز طبیعی ایران از چندین پروژه جدید پارس جنوبی از سال ۲۰۱۴ و افزایش صادرات به عراق، صادرات به شدت افزایش یافت. ایران واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را در سال ۲۰۱۹ متوقف کرد زیرا تولید بیشتر و پوشش بیشتر خط لوله امکان رسیدن منابع داخلی به منطقه شمال شرق را فراهم کرد. در سال۲۰۲۰، عراق و ترکیه به ترتیب ۶۴ و ۳۳ درصد از صادرات گاز طبیعی ایران را به خود اختصاص دادند.

با توجه به اطلاعات و داده های مطرح شده مشخص است که در سال های اخیر با توجه به افزایش فشار تحریم ها علیه ایران و ممانعت از فروش نفت و گاز ایران، رقبای ایران در حال به دست گرفتن بازارهای فروش انرژی ایران هستند. این موضوع در آینده ایران را از چرخه تامین انرژی دنیا خارج کرده و به دست آوردن مجدد بازارها بسیار دشوار خواهد بود لذا باید علاوه بر توجه به روند مذاکرات برای رفع تحریم ها به توسعه ظرفیت های داخلی برای افزایش تولید نفت و گاز توجه ویژه نمود و از دیپلماسی اقتصادی فعال جهت حفظ بازارهای جهانی در حوزه انرژی استفاده کرد.

۴. راه کارهایی در حوزه نفت و گاز ایران

ایران به عنوان دومین دارنده ذخایر گازی و پنجمین دارنده ذخایر نفتی بایستی از دیپلماسی اقتصادی فعال جهت افزایش صادرات و انعقاد قراردادهای صادراتی مخصوصا به کشورهای منطقه کمک بگیرد. ایران با استفاده از نقش ژئوپلتیک خود می تواند نقش مهمی در تامین انرژی منطقه ایفا کرده و از دارندگان منابع نفت و گازی در منطقه پیشی بگیرد.

توافق با کشور پاکستان جهت انتقال گاز به این کشور که چندین سال است خط لوله مربوطه در مرز با این کشور مسکوت مانده یکی از مهمترین فعالیت ها در قراردادهای بین المللی کشور باید باشد.

استفاده از ظرفیت و خاک کشور ترکیه جهت صادرات گاز به اروپا باید مدنظر جدی قرار گیرد.

تامین گاز عراق که سالهاست بر عهده ایران است باید با توافق ویژه ای برای بهره مندی ایران از منابع مالی حاصل از فروش گاز به این کشورکامل گردد. زیرا به دلیل تحریم ها طرف عراقی در برگرداندن پول گاز فروخته شده در مقاطعی کوتاهی می کند.

در حوزه نفتی و گازی بایستی با توسعه هر چه بیشتر میادین ذخایر مشترک از به هدر رفتن ثروت ملی جلوگیری کرده و میزان تولید را در این میادین افزایش داد.

توسعه فنی و مهندسی در صنایع نفت و گاز جهت افزایش تولید باید مورد توجه باشد. از جمله واردات تکنولوژی تولید و توسعه میادین، روش های نوین استخراج و حفاری و واردات دانش فنی و ...

بایستی بروز رسانی تجهیزات فنی در میادین نفت و گاز جهت افزایش بهره وری مورد توجه باشد و با انعقاد قرارداد با شرکت های نفتی و گازی فعال در حوزه تکنولوژی و تجهیزات میادین، حدالامکان توسعه و نوسازی میادین مورد توجه قرار گیرد.

در رابطه با قراردادهای توسعه میادین و نوسازی تجهیزات پیشنهاد می شود با توجه به تحریم های غرب، از کشورهای دیگری مانند چین جهت بهره برداری هر چه سریعتر استفاده نمود.

در حوزه نفتی نیز باید به حدی از توانایی در تولید و عرضه نفت در سطح جهانی برسیم که بتوان با تغییرات قیمت جهانی نفت کشش پذیری مناسبی جهت واکنش به تحولات داشته باشیم.

مصرف گاز در فصول سرد به شدت افزایش می یابد لذا باید برای تامین گاز مناطق شمالی کشور در فصل سرما از کشورهای همجوار گاز وارد کنیم و یا با تغییر الگوی مصرف و آموزش فرهنگی از مصرف بی رویه انرژی در کشور ممانعت به عمل آوریم.

با گشایش های به عمل آمده در تحریم ها بدنبال امکان برگرداندن منابع حاصل از فروش نفت به کشور از طریق سیستم بانکی باشیم و همچنین منابع بلوکه شده در برخی کشورها از جمله کره جنوبی را به کشور برگردانیم.

علی فکور - دانشجوی دکتری اقتصاد بین الملل

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.