رادیو جنگ / رادیو در دوران جنگ سرد چه نقشی داشت؟

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- فاطمه قربانی رضوان؛ جنگ جهانی دوم درحالی پایان یافت که ۵۰ میلیون کشته و میلیون‌ها آواره و کیلومتر‌ها ویرانی را از خود برجای گذاشته بود. در ابعاد مختلف کشور‌های درگیر جنگ جایگاه جدیدی را متناسب با نتیجه جنگ به دست آوردند. اروپا پس از این جنگ محوریت سیاسی خود را از دست داد و آمریکا چهره‌ای نسبتا منزوی گرفت و کوشید سیاست عدم مداخله را دوباره در راس کار‌های خود قرار دهد؛ شوروی هم به رغم گسترش نفوذ سیاسی و ایدئولوژیک، کاملا درگیر مسائل داخلی و ویرانی‌های ناشی از جنگ بود.

در این دوران جهان وارد دوره‌ای با اصطلاح جنگ سرد شد. در واقع جنگ سرد به دورانی اطلاق می‌شود که از دهه‌ی ۱۹۴۵ با پایان جنگ دوم جهانی آغاز شد و تا سال ۱۹۹۰ و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یعنی چیزی حدود ۴۵ سال طول کشید. در جنگ سرد دو طرف درگیر نه حالت جنگ و خصومت دارند و نه با یکدیگر صلح کرده اند. جنگ سرد در واقع نبردی بین اندیشه‌ها و منافع و رقابت آشکار و پنهان بر سر مسائل سیاسی، اقتصادی، تسلیحاتی، اطلاعاتی و فرهنگی میان دو بلوک غرب به رهبری ایالات متحده آمریکا و بلوک شرق به رهبری اتحاد شوروی است.

علت اصلی روی آوردن به جنگ سرد آن بود که کشور‌های متخاصم در دو جنگ جهانی اول و دوم از نظر نظامی و تسلیحاتی هر آنچه را که در دست داشتند علیه یکدیگر استفاده کرده بودند جز یک چیز و آن بمب اتمی بود. ترس استفاده از بمب اتم و صدمات جبران ناپذیر آن علتی بود که طرفین درگیری علاقه‌ای به استفاده کردن از آن نداشتند و برای کسب امتیاز بیشتر وارد رقابتی از جنس جنگ سرد شدند.

در سال‌های جنگ سرد، رادیو به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین رسانه که میلیون‌ها نفر از آن برای دریافت اخبار و اطلاعات جنگ استفاده می‌کردند بسیار مورد توجه قرار گرفت.

در آمریکا اداره اطلاعات مرکزی یا سیا بخش قابل توجهی از تبلیغات سیاه و خاکستری را علیه دشمنان خود در دوران جنگ سرد هدایت می‌کرد. صدای آمریکا در سال ۱۹۴۸ با بودجه‌ای معادل ۱۰ میلیون دلار «رادیو صدای آمریکا» را به زبان‌های رایج در کشور‌های اروپای شرقی راه اندازی کرد و تا سال ۱۹۶۴ به قدری گسترش یافت که بیش از ۶۴ میلیون دلار برای تجهیزات آن اختصاص داده شد.

از دیگر نمونه رادیو‌هایی که با حمایت مستقیم، اما پنهانی کنگره‌ی آمریکا و سازمان جاسوسی این کشور، سیا، راه اندازه شد می‌توان به «رادیو اروپای آزاد» اشاره کرد. این رادیو اخبار و اطلاعات شوروی را بسیار زودتر از رسانه‌های داخلی این کشور به گوش مردم محلی می‌رساند، اما آنچه علاوه بر سرعت انتشار خبر مهم بود، نگاه جانبدارانه و تفسیر‌های مقرضانه بود که چاشنی خبر‌ها می‌شد.

به طور مثال در ۲۵ فوریه ۱۹۵۶ در یک سخنرانی " نیکیتا خروشچف" اولین دبیر کل حزب اتحادیه‌ی جماهیر شوروی انتقاد شدیدی از سیاست‌های استالین در دفاع از آزادی‌های شخصی ایراد کرد که این بخش از سخنرانی توسط روزنامه‌های داخلی شوروی بنا به مصلحت سانسور شد، ولی این بخش از سخنرانی به علت حضور مخفیانه خبرنگار رویترز، جان ریتی، در جلسه سخنرانی به سرعت در کشور‌های کمونیست اروپای شرقی منتشر شد و مقدمه‌ای برای آغاز حرکت و جنبش‌های آزادی خواه رسانه‌های غربی در کشور‌های اروپای شرقی شد.

کریستوفر ام. سنتنر تحلیل گر اداره اطلاعات دفاعی آمریکا هدف اصلی اینگونه استفاده از فناوری را رخنه به افکار انسان‌ها دانسته و درباره نقش ابزار‌های الکترونیک در روابط بین المللی می‌گوید: «عصر مدرن اطلاعات، ابزار‌هایی را فراهم آورده است که با به کارگیری آن ها، تحت نفوذ قرار دادن مستقیم افراد، بینندگان و شنوندگان، زمینه چینی و بسترسازی می‌شود، بی آن که به ابزار‌های سنتی دیپلماتیک و تبلیغاتی نیازی باشد.» او در ادامه اینگونه نتیجه گیری می‌کند که انقلاب فناوری اطلاعات سبب شده تا دیپلماسی کشور به کشور رنگ ببازد و عصری ظهور کند که در آن افراد و رسانه‌های خصوصی نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

در انگلستان جنگ سرد رسما از سال ۱۹۴۶ آغاز شد. در واقع زمانی که وینستون چرچیل نخست وزیر وقت انگلیس در دانشگاه وستمینیستر آمریکا سخنرانی درباره‌ی صلح و امنیت جهانی ایراد کرد، جنگ سرد در این کشور شروع شد. او در این سخنرانی از اصطلاح «دیوار آهنین شوروی» استفاده کرد و توضیح داد که این دیوار بعد از جنگ جهانی دوم شامل مرز‌های ایدئولوژیک و فکری شرق و غرب است که شامل کشور‌های آمریکا، انگلیس، فرانسه، ژاپن، آلمان غربی و کانادا از یک سو و از سویی دیگر بلوک شرق شامل شوروی سابق و کشور‌های اروپای شرقی می‌شود. بعد از این سخنرانی بود که دولت از مجلس انگلیس اجازه گسترش برنامه‌های رادیویی ضد شوروی را گرفت.

با تصویب پیمان سوم هیئت انجمن رادیویی بریتانیا، برنامه‌های برون مرزی که بر آن‌ها بسیار تاکید می‌شد شروع به فعالت کردند. علاوه بر برنامه‌های برون مرزی، انتشار سریع رویداد‌های جهان و ارائه تاریخچه‌ی هر رویداد از نکات مهم برنامه‌های رادیو انگلیس در دوران جنگ سرد بود. برنامه‌های خارجی رادیو بی بی سی تا دهه ۱۹۸۰ به ۴۰ زبان پخش می‌شد و از مخاطبان بالایی در کشور‌های مختلف برخوردار بود. این برنامه‌ها به طور آشکار علیه بلوک شرق و نظام کمونیستی رفتار می‌کردند و در زمره رادیو‌های سفید جای می‌گرفتند.

شوروی بار‌ها در مقابل این رادیو‌های سفید که به شکل آشکار علیه آن‌ها خبرپراکنی می‌کردند واکنش نشان داد و بریتانیا را متهم به پخش برنامه‌هایی علیه خود توسط رادیو کرد. با تمام این اتهامات رادیو انگلیس به فعالیت خود ادامه داد و با انتشار برنامه‌های رادیویی در ساعتی مشخص به شکل رمزی به ارسال پیام به مخالفان شوروی در اروپای شرقی پرداخت.

با تمام این اقدامات مدارک و شواهد نشان می‌دهد که اگر جنگ نظامی بین آمریکا و شوروی ادامه می‌یافت احتمال پیروزی شوروی در آن بسیار بالا بود، اما آمریکا با جلوگیری از وقوع یک جنگ هسته‌ای با استفاده از جنگ رسانه‌ای که رادیو در آن نقش اساسی و اصلی را داشت، توانست به حداکثر منافع خود در جهان دست پیدا کند که اوج آن را می‌توان فروپاشی شوروی دانست.