از سرگیری تألیف «لغت‌نامه بزرگ فارسی» پس از ۲ سال توقف

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، محمدرضا شفیعی کدکنی، استاد نامدار زبان و ادب فارسی، روز گذشته، ۱۳ آذرماه، بازگشت اعضای هیأت تألیف لغت‌نامه دهخدا به این مؤسسه را امری تاریخی توصیف کرد.

در مراسمی که روز گذشته در مؤسسه دهخدا برگزار شد، جمعی از اساتید نام‌آشنای زبان و ادب فارسی حضور داشتند. در این مراسم هیأت تألیف لغت‌نامه دهخدا از جمله رسول شایسته (مؤلف لغت‌نامۀ دهخدا، مؤلف و سرپرست علمی لغت‌نامۀ بزرگ فارسی) و سعید نجفی اسداللهی (مؤلف لغت‌نامۀ دهخدا، مؤلف لغت‌نامۀ بزرگ فارسی) به همراه دکتر حسن انوری، چهره ماندگار ادبیات و سرپرست تألیف «فرهنگ بزرگ سخن» پس از دو سال، به این مؤسسه بازگشتند.

تابستان ۱۴۰۱ بود که با تغییر مدیریت در این مؤسسه و تصمیمات اتخاذ شده پس از آن، حسن انوری اعلام کرد که پس از ۶۰ سال از مؤسسه دهخدا خداحافظی می‌کند. پس از اعلام انوری، هیأت تألیف لغت‌نامه نیز در اعتراض به تغییرات ایجاد شده و به احترام انوری، دست از کار کشیدند و مؤسسه را ترک کردند. هرچند حمیرا زمردی، مدیر وقت مؤسسه در آن زمان اعلام کرد که کار تألیف لغت‌نامه دهخدا متوقف نخواهد شد و با روشی جدید ادامه پیدا خواهد کرد، اما کارنامه مؤسسه در دو سال اخیر حکایت از تعطیلی بخش تألیف و به ویژه تألیف «لغت‌نامه بزرگ فارسی» دارد.

اما چرا شفیعی کدکنی این بازگشت را امری تاریخی می‌داند و نه یک بازگشت اداری؟! برای هر کسی که دل در گروِ زبان فارسی دارد، لغت‌نامه دهخدا دریایی است تمام‌ناشدنی. هرچند پس از لغت‌نامه، آثاری، چون فرهنگ سخن و مجلداتی از فرهنگ جامع زبان فارسی نیز منتشر شد، اما این امر از ارزش و اعتبار کار علامه نکاست.

دهخدا بیش از ۴۰ سال از عمر شریف و با برکت خود را صرف تألیف لغت‌نامه کرد. در این مدت، طبق گفته خودش، فقط دو روز یعنی روز درگذشت مادرش و روزی که به سختی بیمار بوده، دست از کار کشیده است. تألیف اثری در ۲۶ هزار و ۴۷۵ صفحه سه ستونی در قطع رحلی آن هم در روزگاری که دسترسی به اطلاعات همانند امروز سهل و ممکن نبود، جز از عشقی بی‌پایان به ایران و زبان فارسی برنمی‌خیزد. کاری که دهخدا آغازگرش بود، با همراهی بزرگان دیگری مانند محمد دبیرسیاقی، زنده‌یاد محمد معین، حسن انوری و ... به سرانجام رسید.

اما مهمترین کار مؤسسه دهخدا در بخش تألیف در دهه‌های اخیر، تألیف لغت‌نامه بزرگ فارسی است که طرح آن در سال ۱۳۶۰ در دانشگاه تهران به تصویب رسید. از سه طرح پیشنهادی مصوب یعنی لغت‌نامه بزرگ، متوسط و کوچک، در حال حاضر تنها انتشار لغت‌نامه بزرگ آن ادامه دارد. این طرح که در واقع به نوعی ادامه لغت‌نامه دهخدا و عمل به وصیت اوست، با مدیریت زنده‌یاد دکتر سیدجعفر شهیدی و همراهی محمد دبیرسیاقی آغاز شد. لغت‌نامه بزرگ فارسی از شواهد بیشتری برخوردار است و آشفتگی لغت‌نامه را نیز ندارد.

بازگشت هیأت تألیف لغت‌نامه به مؤسسه خبر مسرت‌بخشی است، اما تمام ماجرا نیست. تألیف لغت‌نامه کاری است زمان‌بر، نیازمند نیروی متخصص و تأمین هزینه‌های مالی. به نظر می‌رسد در کنار توجه به نیروی انسانی در به ثمر نشستن لغت‌نامه بزرگ فارسی، این امر بدون در نظر گرفتن بودجه لازم، برای به مقصد رسیدن با موانع متعددی مواجه خواهد شد.

در حال حاضر در کشور‌های پیشرفته که به کار‌های زیربنایی در بُعد زبانی توجه می‌شود، جدیدترین نسخه‌های لغت‌نامه‌نویسی هر سال بیرون می‌آید که با سال گذشته خود متفاوت است، واژه‌های جدیدی در آنها ارائه می‌شود که در سال‌های گذشته در لغت‌نامه‌ها یا نبودند یا دچار تغییر شده‌اند؛ بنابراین کشور‌هایی که به زبان و تطور زبانی توجه دارند، ساخت و ساز‌های قوی را برای حفاظت از واژه‌ها و فرهنگ واژگانی خود لحاظ کرده و برای آنها پشتوانه‌های مالی تضمین شده، در نظر گرفته‌اند. فرهنگ آکسفورد یک نمونه در دسترس است که بسیار روزآمد است. چنین کاری برای کشور ما ضروری است.

دانشمندان بزرگ به این نتیجه رسیدند که نگاه کردن به واژگان، مانند نگاه کردن به یک موجود زنده و انسان‌هاست؛ همانطور که انسان‌ها متولد می‌شوند و می‌میرند، واژگان نیز همانند هر انسانی زندگی می‌کنند، روزی متولد می‌شوند و روزی به پایان عمر خود می‌رسند. در حال حاضر واژه‌های داریم که در گذشته نیز به همین معنا و آوا شناخته می‌شدند؛ مانند «روز»، «شب»، و .... اما واژگانی داریم که هم معنا و هم خود آن واژه در فرهنگ گفتاری و شنیداری امروز ایرانیان وجود ندارد، مانند «چَخیدن» به معنای «جنگیدن»؛ بنابراین اگر نگاه ما به واژه به عنوان زیرساخت سخن و زبان کشور، نگاه بنیادینی باشد، برای ساخت و ساز‌های اداری واژگان و کسانی که در کار واژه‌سازی و حفاظت از واژگان هستند، حتماً تدبیر بهتری خواهیم اندیشید.