به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری دانشجو ؛ معاهدات بین‌المللی کنترل و محدودسازی تسلیحات، به‌ویژه در حوزه تسلیحات متعارف، همواره ابزاری برای تنظیم رفتار دولت‌ها در عرصه نظامی و بشردوستانه بوده‌اند. کنوانسیون تسلیحات متعارف خاص (CCW) از جمله مهم‌ترین این معاهدات است که با هدف محدودسازی یا ممنوعیت استفاده از برخی تسلیحات خاص با اثرات بی‌تبعیض و آسیب‌رسان تصویب شده است.
هرچند این معاهده ظاهراً با هدف کاهش رنج‌های بشری و تقویت حقوق بشردوستانه تدوین شده، اما اجرای مقررات الزام‌آور آن میتواند پیامدهای سیاسی، نظامی و اقتصادی قابل توجهی برای ایران به همراه داشته باشد، به‌ویژه در شرایطی که ایران در معرض اتهام زنی آمریکا و برخی کشور ها برای توسعه تسلیحات است و فشار زیادی روی کشور وجود دارد.
با نگاهی به برخی معاهدات بین المللی مانند برجام و سند 2030 متوجه تجربه منفی ایران در زمینه همکاری با نهاد های بین المللی می شویم که منطقاً در حوزه پیوستن یا عدم پیوستن به معاهدات اینچنینی حساسیت های زیادی با وجود می آورد. در روز های اخیر بحث درخواست دولت از مجلس برای پیوستن به CCW حسابی خبرساز شده بود.
در ادامه به بررسی چیستی و ابعاد مختلف پیوستن ایران به این معاهده میپردازیم:
CCW یا کنوانسیون ممنوعیت سلاح های متعارف چیست؟
کنوانسیون تسلیحات متعارف خاص (CCW)، که به طور رسمی «کنوانسیون مربوط به ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌های استفاده از برخی تسلیحات متعارف که ممکن است به عنوان بی‌اندازه آسیب‌رسان یا دارای تأثیرات بی‌تبعیض تلقی شوند» نامیده می‌شود، یکی از معاهدات کلیدی در حقوق بشردوستانه بین‌المللی(حقوق جنگ) به شمار می رود. این کنوانسیون در سال 1980 تصویب شد و هدف آن کاهش پیامدهای انسانی جنگ از طریق تنظیم یا ممنوعیت استفاده از انواع خاصی از تسلیحات است که میتوانند غیرنظامیان یا نیروهای درگیر در درگیری‌ها را به‌شدت و به‌طور بی‌تبعیض آسیب برسانند.
ساختار این کنوانسیون شامل یک چارچوب اصلی و پنج پروتکل ضمیمه است که در ادامه به تفضیل شرح داده می شود.
ایران و عضویت در کنوانسیون CCW
در روز های گذشته بحث عضویت ایران در این کنوانسیون مطرح شد که حسابی سر و صدا به پا کرد. دولت پزشکیان لایحه عضویت ایران در این کنوانسیون را با قید دو فوریت به مجلس فرستاد و حسابی چالش آفرین شد .البته هرچند دوبرخی جریانات داخل مجلس این معاهده را مانعی بر سر توسعه تسلیحات متعارف ساخت ایران نظیر پهپاد و موشک خواندند و همین مسله باعث بروزز موج مخالف در مجلس شد.ابوالفضل ظهره‌وند عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی راجع به پیوستن ایران به CCW اظهار داشت:
این لایحه که به آن اشاره کردید بسیار خطرناک و وحشتناک است. ما در حالی که وارد تکنولوژی صلح آمیز هسته‌ای شده‌ایم می‌بینیم چه بلایی سرمان می‌آوردند؛ در این شرایط تکلیف سلاح متعارف مشخص است. طبق مفاد آن، حتی تولید و استفاده از تسلیحات متعارف مانند فشنگ و نارنجک نیز ممکن است محدود شود. این لایحه زمینه‌ساز ایجاد محدودیت‌هایی برای کشورها در استفاده از سلاح‌های متعارف در تأمین امنیت ملی است و در ذات این لایحه شورش‌های اجتماعی و جنگ‌های قومی را پیش‌بینی کرده‌اند.
فرق تسلیحات متعارف و نامتعارف
در ابتدا باید به این نکته توجه کرد که ذات شکل گیری معاهدات اینچنینی پدیده کنترل تسلیحات است. از دیرباز انسان در پی پیروزی در جنگ ها با بیشترین ضربه به دشمن در عین کمترین آسیب بوده و پدیده کنترل تسلیحات، به معنی محدود کردن یکسری فناوری های خاص نظامی به منظور جلوگیری از آسیب رساندن به بشریت است. به طور کلی تسلیحات شامل دو بخش متعارف و نامتعارف هستند که در ادامه به بررسی آن ها میپردازیم:
1:تسلیحات نامتعارف:
تسلیحات نامتعارف به تجهیزاتی اشاره دارد که خارج از استانداردها و اصول معمول در تسلیحات نظامی تعریف می‌شوند و اغلب شامل روش‌ها یا موادی خاص هستند که از سلاح‌های سنتی متمایز می‌شوند.
این دسته از تسلیحات معمولاً شامل تسلیحات زیستی، شیمیایی، و هسته‌ای هستند که به دلیل توانایی در نابودی گسترده و اثرات روانی شدیدی که ایجاد میکنند، به شدت ترسناک هستند و موجب تبعات اجتماعی و انسانی عظیمی می‌شوند.
به طور کلی تسلیحات نامتعارف 4 ویژگی زیر را دارند:
تلفات بالا و تخریب بسیار بالا در لحظه
خارج از کنترل بودن میزان خسارت و ناتوانی محاسباتی برای میزان اثر
قابل پاکسازی نبودن و یا مشکل بودن پاکسازی آنها بدلیل وسعت گسترش آثار تخریبی ثانویه
تاثیر مخرب وسیع بر روی محیط زیست و بوم شامل آب و هوا و اتمسفر و اقلیم و خاک
در مجموع، تسلیحات نامتعارف به دلیل پیامدهای وسیع‌شان، همواره نگرانی‌های جدی امنیتی به همراه دارند و باعث ایجاد قوانین و سیاست‌هایی جهانی برای محدود کردن استفاده از آنها شده‌اند. با اینکه کشور هایی مانند ایران از دیربازنسبت به عملیاتی بودن تسلیحات اینچنینی اعلام انزجار کردند و در راستای ممنوعیت این تسلیحات در نظام بین الملل کوشیدند اما در حال حاضر بیش از 9 کشور به طور رسمی بمب اتم و تسلیحات کشتار جمعی دارند که تهدیدی بالقوه علیه بشریت محسوب می شود.
تسلیحات متعارف
تسلیحات متعارف در اصل یک ماهیت سلبی نسبت به تسلیحات نامتعارف دارند و هر تسلیحاتی که جزو موارد بالا نباشند را در دسته متعارف قرار میدهند. تقریباً تمامی تسلیحاتی که ما میشناسیم در دسته تسلیحات متعارف قرار میگیرند.
اما نکته حائز اهمیت، محدود کردن تسلیحات متعارف در پیمان های جداگانه ای از جمله CCW است.
CCW چه تسلیحاتی را محدود کرده است؟
کنوانسیون سلاح‌های متعارف خاص (CCW) که به عنوان کنوانسیون منع سلاح‌های متعارف نیز شناخته می‌شود، در سال 1980 در ژنو تصویب شد. هدف اصلی این کنوانسیون، محدودیت تولید، استفاده و توسعه برخی از انواع سلاح‌ها است که به دلیل اثرات نامطلوب بشردوستانه، بیش از حد خطرناک یا غیرانسانی هستند. با وجود کاستی‌هایی که در این کنوانسیون ذکر شده، این معاهده نسبت به سایر چارچوب‌های بین‌المللی، جامع‌تر دسته‌بندی و ممنوعیت سلاح‌های خاص را تعریف میکند.
دو مفهوم کلیدی در کنوانسیون:
1.Excessively Injurious (آسیب بیش از حد):
این عبارت به معنای واقعی «ایجاد آسیب بیش از حد» است. در این معاهده، اشاره به سلاح‌هایی دارد که تنها هدف استفاده از آنها، ایجاد مرگ همراه با درد و رنج بسیار زیاد، یا جراحت‌های غیرکشنده اما وحشتناک و دردناک است. مثال‌هایی از این نوع شامل:
- پرتابه‌های تیغ‌دار و ادواتی که به قصد تشدید صدمات بدنی طراحی شده‌اند.
2. Indiscriminate Effects(اثر بدون تبعیض):
معنای لغوی این عبارت، «آسیب‌رسانی بی‌تمایز (به نظامی و غیرنظامی)» است. این مفهوم به اصل مهم **تفکیک** اشاره دارد، یعنی اینکه باید میان اهداف نظامی و غیرنظامی تمایز قائل شد. هرگونه سلاح یا عملیات نظامی که این اصل را نقض کند، ممنوع است.
پروتکل‌های کنوانسیون:
کنوانسیون CCW شامل ۵ پروتکل اصلی برای ممنوعیت و محدودیت استفاده از برخی سلاح‌هاست:
1. پروتکل اول: تسلیحات با قطعات غیرقابل شناسایی:
- منظور سلاح‌هایی است که قابلیت تشخیص و شناسایی توسط فناوری‌های پاکسازی پس از جنگ را ندارند.
- مثال: مین‌هایی که کاملاً پلاستیکی یا PVC بوده و دارای فلز کافی برای شناسایی نیستند. (طبق این پروتکل، مین‌ها باید حداقل ۱۰ گرم فلز داشته باشند تا توسط دستگاه های مین یاب کشف شوند.)
2. پروتکل دوم: مین‌ها، تله‌های نظامی، و ادوات انفجاری پنهانی:
- شامل مین‌های انفجاری، تله‌های انفجاری یا غیرانفجاری و ادوات مشابهی است که به طور پنهانی در میدان جنگ استفاده می‌شوند.
- هرگونه استفاده از این ادوات باید با رعایت قوانین شناسایی و پاکسازی آینده همراه باشد که شامل توسعه نمونه های خودتخریبی و همینطور نقشه برداری از مناطق مین گذاری شده می شود.
3. پروتکل سوم: تسلیحات آتش‌زا:
- سلاح‌هایی مانند بمب‌های آتش‌زا، شعله‌افکن‌ها و همچنین مواد آتش‌زا که صرفاً برای نابودی افراد و تأسیسات با ایجاد حریق طراحی شده‌اند.
4. پروتکل چهارم: تسلیحات لیزری کورکننده:
- اشاره به سیستم‌های تسلیحاتی لیزری که عمدتاً با هدف ایجاد کوری دائمی یا موقت طراحی شده‌اند.
5. پروتکل پنجم: آثار انفجاری باقیمانده از جنگ (ERW):
- این شامل ادوات منفجره‌ای است که به دلیل عمل نکردن (یا نقص در عملکرد) در مناطق جنگی باقی می‌مانند و خطرات طولانی‌مدت برای غیرنظامیان ایجاد میکند.
دولت ها بنا به انتخاب خود عضو این پروتوکل ها می شوند و امکان حق شرط در این معاهده هم وجود دارد یعنی دولت ها در هنگام عضویت میتوانند اجرا یا عدم اجرای برخی پروتوکل ها را شرط کنند. در کنار آن انتخابی بودن پیوستن به پروتوکل ها، راه را برای تصویب داخلی این کنوانسیون در داخل کشور ها باز میگذارد و همین مسله باعث شده است تقریبا تمام کشور های محوری در نظام بین الملل به عضویت این معاهده در بیایند. در ابتدا این معاهده صرفا شامل درگیری های بین کشور ها بود ولی با اصلاح ماده 1 در سال 2001، این کنوانسیون شامل درگیری‌های مسلحانه غیر‌بین‌المللی(داخلی) نیز شد. تاکنون 126 کشور عضو CCW هستند که به‌طور منظم نشست‌هایی برای نظارت بر اجرای آن برگزار می‌شود.
درخواست عضویت ایران شامل کدام پروتوکل ها می‌شود؟
به گفته سردار رضا طلایی نیک، ستاد کل و وزارت دفاع بعد از بررسی همه‌جانبه نظامی، امنیتی و حقوقی وبا انتخاب و تعیین پذیرش فقط دو پروتکل و نیز با اعمال حق شرط و اعلامیه تفسیری و همچنین طبق مفاد این کنوانسیون به هیچ‌کدام از تجهیزات، مهمات و سلاح‌های ما این کنوانسیون ربطی نداشته و در صورت تصویب و طبق درخواست ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، فقط ایران دو پروتکل زیر را طبق متن لایحه خواهد پذیرفت تا از فرصت‌ها و منافع بین‌المللی و دفاعی آن مانند ۱۳۱ کشور جهان که تاکنون عضو شده‌اند بتواند استفاده کند.
در مجموع، با توجه به سخنان سردار طلایی نیک، عضویت ایران صرفا شامل دو مبحث عدم استفاده از مهمات غیر معمول و بحث مین ها
می شود که محدودیت خاصی را متوجه کشور نمیکند. همچنین نسبت به عضویت در همین دو پروتوکل هم حق شرط و اعلامیه تفسیری لحاظ
شده است و شدیداً محافظه کار عمل شده است تا برای امنیت ملی کشور چالش آفرین نباشد.
توضیح کلی از اعلامیه تفسیری و حق شرط در حقوق بین الملل
در حقوق بین‌الملل، اعلامیه تفسیری و حق شرط مفاهیمی مرتبط با تعهدات کشورها در معاهدات هستند. اعلامیه تفسیری در راستای تشخیص یک دولت از خواسته های یک معاهده است و مبنای عمل آن دولت قرار میگیرد. صدور اعلامیه تفسیری جلوی شیطنت طرف های دیگر معاهده را میگیرد و عملا راه تحمیل خواسته های فراقانونی را میبندد.
حق شرط اجازه می‌دهد یک کشور، هنگام پذیرش یک معاهده یا کنوانسیون، بخشی از آن را با ارائه شرطی خاص رد یا اصلاح کند، مشروط بر اینکه آن شرط برخلاف هدف اصلی معاهده نبوده و توسط سایر کشورهای عضو پذیرفته شود. هدف حق شرط، تسهیل مشارکت گسترده کشورها در معاهدات، همراه با حفظ برخی ملاحظات داخلی است. در حق شرط، کشور ها میتوانند با حفظ کلیت اساسنامه یک معاهده، خود را از انجام یکسری تعهدات مبری و مستثنی کنند.
سلاح‌های نام برده شده در کنوانسیون منع تسلیحات متعارف و وضعیت ایران نسبت به این تسلیحات:
1. مین‌های ضد نفر ممنوعه:
گونه ای از مین های ضدنفر که فارغ از مسله آسیب رسانی به نظامیان، خطرات بالایی برای غیرنظامیان هم ایجاد میکند. این نوع مین ها برخلاف مین های معمول قابلیت کشف ندارند و تا سال ها بعد از جنگ هم یک خطر بالقوه برای مردم به شمار میروند. در واقع در این معاهده تولید مین ها ذیل استاندارد های مشخصی صورت میگیرد که کشف و انهدام مین ها را بعد از اتمام جنگ تسهیل میکند.
آیا این کنوانسیون شامل مین های تولید ایران می شود؟
با توجه به سبقه کشور های عضو این معاهده و نوع برخورد بین المللی با این کشور، ها تا الان محصولات مشابه مورد تولیدی و عملیاتی ایران مورد اعتراض این معاهده قرار نگرفته است. اصولا مین های تولید ایران موارد منع شده در این کنوانسیون را ندارند و نظر کارشناس مربوطه در وزارت دفاع و ستاد کل هم عدم تعارض موارد منع شده با تولیدات ایران بوده است.
2. گلوله‌های ممنوعه:
شامل گلوله‌های طراحی‌شده برای ایجاد آسیب غیرطبیعی بدون اثر مشخص و قابل محاسبه است که باب کشتار بدون حساب و کتاب را باز میکنند. هرچند استفاده از این نوع گلوله ها در ساختار های نظامی محدود شده است ولی مشخصاً ساختار های امنیتی از آن بهره میبرند.
آیا این کنوانسیون شامل گلوله های تولید ایران می شود؟
پاسخ خیر است و تقریبا تمام تولیدات ایران از نوع کالیبر های استاندارد مشخص شده 5.56 ، 7.62 و 9 میلی متری هستند و در این زمینه تعارضی وجود ندارد.
3. بمب‌ها و مواد آتش‌زا:
مانند بمب‌های فسفری یا بمب‌های حاوی مواد آتش زا غیرقانونی مانند ناپالم که برای سوزاندن افراد ایجاد شده‌اند.
آیا این کنوانسیون شامل بمب های تولیدی یا عملیاتی در کشور می شود؟
در حال حاضر چنین تسلیحاتی به طور عملیاتی در ایران وجود ندارد ولی گزارش هایی از پروژه های تحقیقاتی ارتش روی بمب های ناپالم وجود دارد. البته باید این نکته را هم در نظر گرفت که عضویت ایران صرفا در پروتوکل 1 و 2 بوده که شامل گلوله ها و جنگ افزار های غیرقابل تشخیص و بحث مین ها می شود و این مورد شامل عضویت ایران نمی شود.
بمب های مشابه ناپالم در تمرینات ارتش
4. بمب‌های عمل‌نکرده:
بمب‌ها و ادوات انفجاری که عمداً یا به دلیل نقص فنی عمل نمی‌کنند.این کنوانسیون پروتوکل های مشخصی را برای خنثی سازی و کنترل پرتابه ها و بسته های انفجاری عمل نکرده ارائه کرده است.
5. بمب‌های کور (هدایت نشده):
از جمله بمب‌های بشکه‌ای که به دلیل نداشتن سیستم هدایت، قربانیان تصادفی زیادی میگیرند.این بمب ها، عمدتا دست ساز هستند و در زمینه سیستم هدایت بسیار ضعیف هستند و با خطای بالا هدف را منهدم میکنند.
آیا چنین بمب هایی در ایران عملیاتی هستند؟
پاسخ خیر است و تقریبا تمامی مهمات هواپرتاب ایران از نوع نقظه زن هستند و مشکلی از این باب متوجه ایران نیست.
6. تله‌های انفجاری و غیرانفجاری نظامی:
شامل تمامی وسایل انفجاری مخفی که در محیط جنگ یا حتی خارج از میدان نبرد نصب می‌شوند.
آیا این مورد میتواند برای ایران چالش آفرین باشد؟
پاسخ مثبت است و در این مورد به دلیل مشخص نبودن هدف معاهده مزبور از شناسایی این تسلیحات، میتواند شامل طیف گسترده ای از محصولات تولید صنایع دفاع و جهادخودکفایی نیروهای مسلح باشد. البته همانطور که پیشتر بیان شد نوع عضویت ایران در کنفدراسیون شامل این موارد نمی شود و درخواست عضویت ایران ذیل پروتوکل 1 و 2 عنوان شده است.
7: تسلیحات لیزری کورکننده و اخلال کننده
این سری تسلیحات نقش منفی در عملکرد نیرو ایفا میکند و نوع خاصی از لیزر میتواند باعث نابینایی سربازان دشمن شود. این سری از تسلیحات در دو کشور آمریکا و چین دیده شده اند.
آیا ایران این سری تسلیحات را در اختیار دارد؟
پاسخ خیر است و تاکنون هیچ سلاح لیزری ناتوان کننده ای در ایران مشاهده نشده است و اصولا صنایع دفاع ایران دنبال چنین تسلیحاتی هم نبوده است. لازم به ذکره نوع عضویت ایران با این نوع تسلیحات هم منافاتی ندارد.
آیا کنوانسیون CCW شامل محدودسازی توان پهپادی و موشکی ایران می شود؟
در حال حاضر به طور مستقیم محدودیتی وجود ندارد اما در حوزه پرتاب ها مانند بمب ها، برخی کشور ها علیه منافع ایران میتوانند اقداماتی را انجام دهند که البته به دلیل محدود بودن عضویت ایران در دو حوزه گلوله های غیرقابل تشخیص و مین ها ، از این باب محدودیتی متوجه ایران نیست.
بررسی کلی از عضویت ایران در CCW
تصمیم‌گیری در خصوص پیوستن به معاهده CCW باید با در نظر گرفتن تمامی جوانب و با رویکردی محافظه‌کارانه و با هدف حفظ منافع ملی و امنیتی کشور اتخاذ شود.در مجموع با توجه به توضیحات منتشره وزارت دفاع، هم ستاد کل و هم وزارت دفاع به عنوان طرف های اصلی این معاهده ابعاد مختلف این مسئله را مورد بررسی قرار داده اند و در صورت اجرای صحیح نکات بیان شده در قالب حق شرط بر معاهده و همچنین صدور اعلامیه تفسیری و درخواست عضویت صرفا در پروتوکل 1 و 2، به نظر میرسد پیوستن به این معاهده چالش خاصی را در سطح امنیت ملی برای کشور نداشته باشد.
حال همه چیز به تصمیم بهارستانی ها برمیگردد و باید دید پس از بررسی های امنیتی، نظامی، سیاسی دیپلماتیک، تصمیم مجلس چه خواهد بود.
سید نویدرضا موسوی