رصد دیجیتال زائران حج با هوش مصنوعی؛ گامی امنیتی یا پروژه‌ای نمایشی؟
به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، با نزدیک شدن به ایام حج و استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت این مناسک، پرسش‌هایی درباره نقش و کارکرد هوش مصنوعی در فضای معنوی حج در حال حاضر مطرح می‌شود. آیا هوش مصنوعی تنها برای امنیت زائران و ارتقای خدمات مذهبی به کار گرفته می‌شود، یا می‌توان ابزاری برای طراحی تصویر جهانی این رویداد باشد؟
عربستان سعودی از فناوری‌های هوش مصنوعی برای بهبود مدیریت ترافیک و کاهش ازدحام در مکه در طول موسم سالانه حج استفاده می‌کند و در نهایت تجربه زیارتی امن‌تر و یکپارچه‌تر را فراهم می‌کند.
بر اساس اعلام اداره کل آمار عربستان سعودی، با میزبانی از ۱، ۸۴۵، ۰۴۵ زائر در فصل ۲۰۲۳، اقدامات کنترل ترافیک کارآمد بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
عربستان سعودی با اجرای راه‌حل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، مانند نظارت بر ترافیک در زمان واقعی و سیستم‌های کنترل سیگنال تطبیقی، قصد دارد جریان وسایل نقلیه و عابران پیاده را ساده‌سازی کند، گلوگاه‌ها را کاهش دهد و حرکت روان‌تر را در سراسر شهر تضمین کند.
بهره‌برداری از هوش مصنوعی در زمینه‌هایی مانند رصد فضای مجازی، تحلیل احساسات زائران و پایش محتوا، گامی در جهت حفظ امنیت مراسم، شناسایی خطرات احتمالی و پاسخ سریع به نیاز‌های فرهنگی و خدمات زائران است. در همین راستا، سیستم‌های هوشمند در حال بررسی و تحلیل پست‌ها، تصاویر و بازخورد‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی هستند.
با این حال، برخی نسبت‌ها به جهت‌گیری‌های احتمالی در این روند هشدار می‌دهند. به گفته آنها، استفاده از گزینشی از داده‌ها و هدایت روایت رسانه‌های می‌تواند کاملاً کنترل‌شده و غیرواقعی از مراسم حج به افکار عمومی جهانی باشد. این نگرانی به‌ویژه زمانی پررنگ می‌شود که مطالب انتقادی یا چالش‌برانگیز در فضای مجازی کمتر دیده یا حذف می‌شوند، در حالی که بهتر و هماهنگ‌تر می‌شوند.
این تصمیم از ابعاد گوناگونی قابل تحلیل است؛ هم از منظر رویکرد‌های امنیتی دولت سعودی نسبت به زائران، به‌ویژه شیعیان و ایرانیان، و هم از منظر راهبرد‌های کلان این کشور در حوزه دیپلماسی عمومی و سرمایه‌گذاری فناوری‌محور. در ادامه سه وجه اصلی این تصمیم بررسی می‌شود.
تشدید محدودیت‌ها علیه زائران ایرانی
هرچند مقامات سعودی هدف این سیاست را حفظ نظم و امنیت مراسم حج عنوان کرده‌اند، اما با توجه به پیشینه اقدامات حکومت عربستان در قبال زائران ایرانی، نمی‌توان این تصمیم را بی‌ارتباط با رویکرد‌های سیاسی و امنیتی گذشته دانست. از فاجعه حج خونین سال ۱۳۶۶ گرفته تا حادثه تلخ منا و حتی بازداشت یک زائر ایرانی در سال ۱۴۰۱ به دلیل انتشار تصویری از سردار سلیمانی، همه اینها مؤید آن است که عربستان در قبال زائران ایرانی حساسیت خاصی دارد و گاه از اعمال محدودیت‌های فراتر از چارچوب‌های حقوقی نیز ابایی ندارد.
در این چارچوب، به‌کارگیری فناوری هوش مصنوعی می‌تواند بهانه‌ای برای اعمال فشار‌های بیشتر بر زائران ایرانی و به‌ویژه محدودسازی برنامه‌هایی نظیر مراسم برائت از مشرکین باشد. گرچه پس از عادی‌سازی روابط تهران و ریاض انتظار می‌رفت فضای تعامل مثبت‌تری میان دو کشور شکل بگیرد، اما چنین اقداماتی نشان می‌دهد که عربستان ممکن است تلاش کند تا از پیش، بستر برخورد‌های امنیتی و کنترل‌شده‌تری را در موسم حج فراهم کند.
حفظ چهره جدید عربستان در سطح جهانی
در سال‌های اخیر، عربستان سعودی تلاش گسترده‌ای برای بازسازی چهره بین‌المللی خود آغاز کرده است؛ تلاشی که با هدف تحقق «چشم‌انداز ۲۰۳۰» و جذب سرمایه‌گذاران جهانی صورت می‌گیرد. از پروژه‌های بلندپروازانه‌ای مانند شهر نئوم و The Line گرفته تا سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری و میزبانی رویداد‌های جهانی، همه و همه در راستای ساخت یک تصویر مدرن، پیشرفته و باز از عربستان طراحی شده‌اند.
در این میان، هرگونه محتوای انتقادی یا تصاویری که چهره‌ای سرکوب‌گر و خشن از حکومت سعودی به نمایش بگذارد، می‌تواند به این پروژه آسیب جدی وارد کند؛ بنابراین کنترل محتوا‌های تولیدشده توسط زائران – به‌ویژه در فضای مجازی – برای ریاض نه‌تنها یک دغدغه امنیتی بلکه ضرورتی راهبردی در جهت حفظ اعتبار جهانی نیز محسوب می‌شود.
هوش مصنوعی؛ ابزار آینده‌محور برای کنترل داخلی
وجه دیگر ماجرا، تأکید ویژه مقامات سعودی بر توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی در کشور است. عربستان با سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه مراکز داده و هوش مصنوعی، تلاش می‌کند خود را به‌عنوان قطب فناوری در خاورمیانه تثبیت کند. از همین رو، اجرای پروژه‌هایی، چون رصد زائران با کمک هوش مصنوعی، می‌تواند برای این کشور نه‌فقط یک ابزار مدیریتی در حج، بلکه یک نمونه عملیاتی برای استفاده‌های امنیتی گسترده‌تر در داخل کشور تلقی شود.
به بیان دیگر، حج به‌نوعی به آزمایشگاهی برای استفاده از فناوری‌های نوین در کنترل جمعیت و مدیریت بحران‌های اجتماعی تبدیل می‌شود؛ تجربه‌ای که در آینده ممکن است در مواجهه با مخالفان داخلی نیز مورد استفاده قرار گیرد.