از قرارداد ترکمنچای تا پهپادهای شاهد؛ سیر تحول روابط فناورانه ایران و روسیه، چشم انداز و چالش ها

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو-محمد کارخانه: در صفحه‌های تاریخ مناسبات بین‌المللی، روابط ایران و روسیه به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین و پرفرازونشیب‌ترین روابط دوجانبه در دو قرن اخیر خودنمایی می‌کند. این ارتباط که از رقابت‌های استعماری آغاز شد، امروز به همکاری‌های راهبردی در عرصه فناوری‌های پیشرفته تبدیل شده است.

نخستین فصل از این روابط به عهدنامه‌های گلستان (۱۸۱۳) و ترکمنچای (۱۸۲۸) بازمی‌گردد که جغرافیای سیاسی منطقه را دگرگون ساخت. در آن دوران، روسیه تزاری با پیشرفت‌های نظامی و فناورانه خود به قدرت برتر منطقه تبدیل شده بود. در دوره پهلوی اول، اگرچه ایران به سمت غرب گرایش یافت، اما پس از انقلاب اسلامی، روابط تهران-مسکو وارد مرحله جدیدی شد.

تحولات قرن بیست و یکم این روابط را به سطحی بی‌سابقه ارتقا داد. سه محور کلان این همگرایی عبارتند از:

۱. مقاومت مشترک در برابر تحریم‌های غربی (از تحریم‌های موشکی ایران تا تحریم‌های روسیه پس از الحاق کریمه)

۲. همکاری‌های انرژی‌ای (ایران به عنوان پل ارتباطی روسیه به بازارهای جنوبی)

۳. نیاز مبرم به توسعه فناوری‌های راهبردی تحت فشار محدودیت‌های غربی

در حوزه فناوری، دو کشور با شناسایی نقاط قوت یکدیگر به تقسیم کار منطقی دست زده‌اند:

- روسیه با برتری در فناوری‌های دفاعی، هسته‌ای و فضایی

- ایران با توانمندی در حوزه‌های موشکی، پهپادی و سایبری

همکاری‌های دوجانبه اخیر در پروژه‌هایی مانند:

- توسعه کریدور شمال-جنوب (اتصال بندر چابهار به شبکه حمل‌ونقل اوراسیایی)

- پروژه‌های مشترک در تولید سیستم‌های پرداخت فراسرزمینی

- همکاری‌های پهپادی و موشکی

نشان‌دهنده عزم دو کشور برای ایجاد نظام فناورانه مستقل است. با این حال، این رابطه دوجانبه با چالش‌هایی نیز روبروست. روسیه گاه در انتقال فناوری‌های حساس، تردید دارد، در حالی که ایران به دنبال کاهش وابستگی یکجانبه است.

تحلیل حاضر با نگاهی عمیق به بررسی آینده این همکاری‌ها در حوزه فناوری می‌پردازد و به این پرسش محوری پاسخ می‌دهد که آیا این شراکت می‌تواند الگوی جدیدی از همکاری‌های فناورانه میان قدرت‌های غیرغربی را پایه‌ریزی کند یا خیر.

فناوری ایران و روسیه، چشم انداز‌ها

یکی از کشور‌هایی که برای ارتباط علمی و فناوری با ایران در اولویت همکاری قرار دارد، «روسیه» است. تعامل ایران با این کشور از سال ۹۴ با تشکیل کارگرو‌های مختلف تخصصی در سطح معاون وزیر یا مدیرکل بین دو کشور در حوزه‌های فضایی، هوایی، علوم شناختی، بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، همکاری‌های دانشگاهی، مگاساینس، فناوری اطلاعات، انرژی و همکاری‌های منطقه‌ای شروع شده است.

از همان نقطه آغازین همکاری دو کشور، تدوین استاندارد‌های مشترک ثبت دارو، صادرات تجهیزات پزشکی ساخت ایران به روسیه، همکاری در حوزه درمان سرطان، همکاری‌های متعدد در حوزه دانشگاهی با محوریت دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و شهید بهشتی از سوی ایران با دانشگاه‌های دولتی لامانوسف مسکو و فدرال کازان از سوی طرف روس، همکاری در فناوری‌های مرتبط با علوم شناختی، تعامل پارک‌های فناوری، پروژه‌های مشترک مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات در دستور کار قرار گرفت.

اعزام انسان به فضا، راه اندازی خانه نوآوری در روسیه، ساخت هواپیما و ماهواره بر، انجام پژوهش‌های تحقیقاتی مشترک و … نیز برخی از نتایج همکاری‌های روسیه و ایران است که برخی از آنها اجرایی و برخی دیگر در مرحله ابتدایی تفاهم قرار دارند.

ایران و کشور روسیه در زمینه نانوتکنولوژی هم همکاری داشته‌اند و قدمت این تعاملات به سال ۲۰۰۵ باز می‌گردد. برگزاری کنفرانس مشترک ایران و روسیه در سال ۲۰۰۵، انعقاد تفاهم نامه بین ستاد توسعه فناوری نانو در زمینه گواهی دهی و برچسب گذاری محصولات نانو در سال ۲۰۱۶، مشارکت روسیه در کمیته راهبردی المپیاد بین المللی فناوری نانو در سال ۲۰۱۷ به عنوان یکی از اعضای شرکت کننده، از جمله همکاری‌های ایران و روسیه بوده است.

همچنین نشست آسیا و اروپا در حوزه ایمنی و گواهی دهی محصولات نانو که به میزبانی ایران در تهران برگزار شد با مشارکت کشور روسیه بود.

این دو کشور همکاری‌های مشترک ازجمله «توسعه همکاری­‌های تجاری و اقتصادی، مالی و بانکی»، «حمل‌ونقل و لجستیک و گمرک»، «صنعت و معدن»، «کشاورزی»، «انرژی»، «سلامت و بهداشت»، «فرهنگی»، «گردشگری» و «علمی و فناوری» را در توافق نامه ۲۰۲۵ مشارکت جامع راهبردی به امضا رساندند.

تا قبل از خروج کشور‌های غربی از بازار روسیه، اعظم همکاری‌های دو کشور بیشتر در مسئله کالا‌های اساسی و کشاورزی بوده است. اما پس از آن در زمینه‌های مختلفی همچون صنایع دفاعی و پهپادی، کمک‌های فناورانه به یکدیگر با کمک جمهوری خلق چین و ... شروع شده است تا به توافق نامه راهبردی ۲۰۲۵ رسیده است.

فناوری ایران و روسیه، چالش‌ها

با گذر از توضیح کلی از تاریخچه همکاری‌های بین دو کشور، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر در یک وضعیتی قراردارند که همواره برای نیاز‌های دیپلماتیک، نظامی، فناوری، لجستیکی، ژئوپولتیک و اقتصادی به یکدیگر نیاز دارند و در پس این نیازها، چالش‌هایی نیز در ادامه با یکدیگر خواهند داشت. از آن جایی که قفقاز و آسیای مرکزی به عنوان حوزه تمدنی ایران و حوزه مورد نفوذ همیشگی روسیه بوده است و حتی پس از فروپاشی شوروی نیز تلاش فدراسیون روسیه برای نفوذ بیشتر به این منطقه بوده است، این می‌تواند برای هر دو کشور چالشی بزرگ باشد. اختلاف این دو کشور در پروژه‌های انرژی و فرهنگی باید تا حدی به منافع مشترک برسد تا بتوان روسیه را به عنوان یک شریک راهبردی در منطقه دانست. روابط این دو کشور به یک شراکت راهبردی متوازن تبدیل نشده است و به دلیل اتفاقاتی همچون تاخیر در تحویل دادن سامانه s-۳۰۰ و قرارداد‌های ننگین مانند ترکمنچای و همکاری روسیه با رقبای ایران از جمله اسرائیل، می‌توان گفت که ایران باید در تمام وهله‌های تاریخی، مراقب تمام حوزه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی و انرژی و رقابت با روسیه باشد.

اروپا در آینده نیاز به انرژی عظیم گازی دارد، که همین نیاز انرژی سبب رقابت گازی مشترک بین ایران و روسیه نیز ممکن است بشود. برای مثال جان جی مرشایمر، نظریه پرداز رئالیسم تهاجمی در روابط بین الملل و استاد دانشگاه شیکاگو، در سخنرانی دانشگاه شیکاگو (۲۰۲۲) اشاره کرد:

روسیه هرگز به ایران به چشم یک شریک برابر نگاه نمی‌کند. مسکو از تهران به عنوان ابزاری برای فشار به غرب استفاده می‌کند.

او معتقد است اختلاف تاریخی بر سر حقوق دریای خزر و نفوذ در قفقاز می‌تواند مانع همگرایی عمیق‌تر شود.

اما با همه این اختلافات تاریخی، روابط ایران و روسیه دارای یک چشم انداز مناسب برای آینده است و دو کشور بر طبق نیاز‌های مشترک می‌توانند روابط خود را در مسیر و فضای درستی به جلو ببرند

در حال حاضر، دو کشور به یکدیگر نیاز دارند، اما این نیاز را باید در زمینه‌های مختلف بررسی کرد. روسیه در حوزه‌هایی مانند هسته‌ای (سانتریفیوژ‌های نسل ۱۰+) و هوافضا (سوخت‌های هایپرسونیک) پیشرفته‌تر است، درحالی که ایران درپهپاد‌های کم‌هزینه و موشک‌های بالستیک مزیت دارد.

در نتیجه این ارتباط، یک رابطه تأمین کننده-مصرف کننده است تا یک شریک برابر. این یک وابستگی متقابل، اما نامتوازن را نشان می‌دهد که موجب عدم اعتماد طرفین به یکدیگر نیز می‌شود.

ترس روسیه از محدودیت‌های تحریمی نیز کاملا به چشم می‌آید و تحریم‌ها علاوه بر نزدیکی دو کشور به یکدیگر، سبب محدودیت روابط دو کشور نیز می‌شود.

برای مثال فناوری‌های مسدود شده توسط روسیه به دلیل تحریم‌های ثانویه و ترس از آن عبارتند از:

- موتور‌های هواپیمای PD-۱۴ (برای استفاده در پهپادها)

- سیستم‌های ناوبری GLONASS-K (نسخه پیشرفته)

- تراشه‌های Elbrus-۸SV برای پردازش نظامی

تأثیر: کاهش۳۵٪ از برنامه‌های ارتقای پهپاد‌های ایرانی در ۲۰۲۴ (منبع: Janes Defence Weekly, July ۲۰۲۴)

این آمار‌ها و تحلیل‌ها فقط بخشی از مشکلات روابط ایران و روسیه را نشان می‌دهد. مثال و مصداق برای گفتن مشکلات بین دو کشور بسیار زیاد است، اما دو کشور به کمک چشم انداز‌های مشترک و کشور سوم این مثلث یعنی جمهوری خلق چین، می‌توانند تمام این تهدید‌ها را تبدیل به فرصت‌های سه جانبه مشترک در زمینه‌های اقتصادی، فناوری، نظامی، لجستیکی و مالی کنند.

فناوری ایران و روسیه، همکاری‌ها

نکات مثبت بسیاری نیز در روابط دو کشور در زمینه فناوری به چشم می‌آید.

در تفاهم‌نامه اخیر ایران و روسیه، ۴۷ ماده گنجانده شده که ۵ ماده آن به همکاری‌های فناورانه اختصاص دارد. برخی از محور‌های کلیدی این توافق عبارتند از:

۱. همکاری در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ماده ۱۱، بند ۵):

- تقویت حاکمیت اطلاعاتی در فضای بین‌الملل

- توانمندسازی شرکت‌های فناوری دو کشور

- تبادل تجربه در مدیریت شبکه ملی اینترنت و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال

۲. همکاری‌های انرژی (ماده ۲۲، بند ۲):

- توسعه همکاری‌های علمی و فنی در استخراج، فرآوری و حمل‌ونقل نفت و گاز

- تسهیل سرمایه‌گذاری مشترک در میادین نفتی و گازی

- تقویت امنیت انرژی منطقه‌ای و جهانی از طریق پروژه‌های زیربنایی

- هماهنگی سیاست‌ها در اوپک‌پلاس و مجمع کشور‌های صادرکننده گاز (GECF)

- توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و تبادل فناوری‌های پیشرفته

۳. همکاری‌های بهداشتی و پزشکی (ماده ۲۸):

- مقابله با بیماری‌های واگیر و غیرواگیر

- بهبود سیستم‌های بهداشتی و مدیریت سلامت

- همکاری در تحقیقات پزشکی و آموزش متخصصان

- استفاده از فناوری‌های دیجیتال در سلامت (مانند پزشکی از راه دور)

۴. همکاری‌های علمی و فناورانه (ماده ۳۰):

- اجرای پروژه‌های مشترک پژوهشی و نوآوری

- حمایت از تأسیس مراکز علمی مشترک و تبادل دانشمندان

- تسهیل همایش‌ها و نمایشگاه‌های فناوری

۵. همکاری در اکتشافات فضایی (ماده ۳۱):

- توسعه فعالیت‌های صلح‌آمیز فضایی

- تبادل دانش در کاوش و بهره‌برداری از فضا

همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی (نفت، گاز و سوآپ) که حدود ۱۲ ماده (۲۵.۵ درصد) از تفاهم‌نامه را به خود اختصاص داده، پیش‌بینی می‌شود با سرمایه‌گذاری مشترک ۴۰ تا ۶۰ میلیارد دلاری همراه باشد. این بخش دارای پتانسیل رشد ۳۵ تا ۵۰ درصدی تا سال ۲۰۳۰ است، هرچند تحریم‌های ثانویه غرب می‌تواند به عنوان چالشی اساسی در این مسیر عمل کند.

در حوزه فناوری اطلاعات و فضای سایبری که ۵ ماده (۱۰.۶ درصد) از توافق را شامل می‌شود، پیش‌بینی می‌شود ۲ تا ۵ میلیارد دلار در زیرساخت‌های دیجیتال سرمایه‌گذاری شود. این بخش با پتانسیل رشد قابل توجه ۷۰ تا ۹۰ درصدی روبروست، اما محدودیت‌های فنی ایران ممکن است مانعی در راه تحقق این اهداف باشد.

همکاری‌های سلامت دیجیتال و پزشکی با ۴ ماده (۸.۵ درصد) از توافق و سرمایه‌گذاری پیش‌بینی شده ۱ تا ۳ میلیارد دلاری در تحقیقات مشترک، پتانسیل رشد ۴۰ تا ۶۰ درصدی دارد. با این حال، تحریم‌های دارو و تجهیزات پزشکی می‌تواند چالشی جدی در این حوزه ایجاد کند.

پروژه‌های فضایی که ۳ ماده (۶.۴ درصد) از تفاهم‌نامه را شامل می‌شود، با سرمایه‌گذاری ۰.۵ تا ۱.۵ میلیارد دلاری در پرتاب ماهواره همراه خواهد بود. این بخش جالب توجه با پتانسیل رشد ۱۲۰ تا ۱۵۰ درصدی مواجه است، اما فشار‌های بین‌المللی ممکن است اجرای آن را با مشکل مواجه سازد.

در نهایت، حوزه تحقیقات علمی و فناوری با ۸ ماده (۱۷ درصد) از توافق، پیش‌بینی می‌شود ۳ تا ۷ میلیارد دلار در مراکز مشترک نوآوری سرمایه‌گذاری جذب کند. این بخش با پتانسیل رشد ۵۵ تا ۷۵ درصدی همراه است، اما پدیده فرار مغز‌ها می‌تواند به عنوان عاملی بازدارنده عمل نماید.

(این تحلیل‌ها بر اساس گزارش‌های مؤسسات معتبری مانند Statista (۲۰۲۴)، بانک جهانی و تحلیل‌های مرکز مطالعات انرژی روسیه (۲۰۲۳) انجام شده است) 

هرچند که روابط دو کشور بیشتر محدود به روابط سیاسی، نظامی، اقتصادی لجستیکی (مانند کریدور شمال-جنوب) است، اما در پس تمامی مؤلفه‌های مختلف توسعه، مسئله فناوری موتور محرکه است و در نظم جدید جهانی و جهان چند قطبی در آینده، بیشترین تأثیر را دارد.

پیش‌بینی می‌شود با اجرای پروژه‌های مشترک در بخش نفت، گاز و سوآپ، ایران و روسیه بتوانند سهم خود در بازار جهانی انرژی را تا ۲۷% تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهند. این رشد عمدتاً از طریق افزایش ظرفیت سوآپ نفت به ۵۰۰ هزار بشکه در روز (رشد ۳۰۰ درصدی نسبت به ۲۰۲۴) توسعه میادین مشترک گاز در پارس جنوبی و سیبری، ایجاد کریدور‌های جدید صادراتی به هند و چین محقق می‌شود. محقق شدن این اهداف می‌تواند سالانه ۲.۵% به رشد اقتصادی ایران کمک کند.

همکاری در حوزه فناوری اطلاعات نیز می‌تواند به کاهش ۴۰ درصدی وابستگی به زیرساخت‌های اینترنتی غرب تا ۲۰۲۶، راه‌اندازی ۵ داده‌مرکز مشترک تا ۲۰۳۰، توسعه شبکه ملی اینترنت مستقل با فناوری روسی منجر شود که امنیت سایبری و حاکمیت دیجیتال ایران را به میزان قابل توجهی ارتقا خواهد داد.

ایران و روسیه به علاوۀ چین

این فقط بخشی از توضیحات وضعیت فعلی وضعیت دو کشور است. نکته مهم این ارتباط، نقش جمهوری خلق چین در تکمیل این مثلث است. کشوری که بار‌ها چراغ سبز و حسن نیت خود را برای برقراری این ارتباط نشان داده است. چین به عنوان شریک کلیدی در توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) نقش مهمی ایفا کرده است. این کشور از طریق ابتکار کمربند و جاده (BRI) در پروژه‌های زیرساختی مانند مدرنسازی بندر چابهار و هوشمندسازی خطوط ریلی ایران و روسیه مشارکت داشته است. شرکت‌های چینی مانند هواوی زیرساخت‌های ارتباطی ۵G را در این مسیر توسعه داده‌اند، در حالی که پلتفرم‌های دیجیتالی مانند سیستم پرداخت یوان دیجیتال (e-CNY) مبادلات تجاری را تسهیل می‌کنند.

همکاری‌های سه‌جانبه در حوزه‌هایی مانند امنیت سایبری، هوش مصنوعی و کلان‌داده نیز در حال گسترش است. مراکز داده مشترک و راه‌حل‌های امنیتی جایگزین، نمونه‌هایی از این همکاری‌ها هستند. با این حال، تحریم‌های غرب و رقابت با هند در پروژه‌هایی مانند چابهار چالش‌های پیش‌روی این مشارکت هستند. به طور کلی، این همکاری می‌تواند وابستگی ایران و روسیه به فناوری‌های غربی را کاهش دهد و کریدور شمال-جنوب را به یک مسیر تجاری مهم تبدیل کند. (منابع: مرکز مطالعات راهبردی چین cass ۲۰۲۴، تحلیل‌های موسسه بروکینگز)

روابط فناورانه ایران و روسیه همچون کشتی‌ای است که در طوفان تحریم‌های غرب پیش می‌رود. هرچند این مسیر پر از چالش‌های جدی است، اما نشانه‌هایی از امیدواری نیز در افق دیده می‌شود.

واقعیت این است که:

- همکاری‌های دو کشور اگرچه تحت فشار شدید تحریم‌ها شکل گرفته، اما ثابت کرده می‌تواند به نتایج ملموسی برسد.

- پروژه‌هایی مانند ماهواره خیام و کریدور شمال-جنوب نشان می‌دهد با وجود همه محدودیت‌ها، ایران و روسیه می‌توانند به موفقیت‌های مشترک دست یابند.

- وابستگی متقابل دو کشور به یکدیگر روزبه‌روز در حال افزایش است و این می‌تواند پایه‌ای برای روابط پایدارتر باشد.

اما نباید فراموش کرد که:

- روسیه همواره منافع خود را در اولویت قرار می‌دهد و ایران باید هوشیار باشد تا به بازیچه‌ای در دست این قدرت بزرگ تبدیل نشود.

- برای تبدیل این رابطه به یک شراکت واقعی، ایران نیازمند تقویت توانمندی‌های داخلی است تا بتواند به عنوان شریکی برابر مطرح شود.

آینده می‌تواند روشن باشد اگر:

- دو کشور به جای رابطه یک سویه، به سمت همکاری واقعی و متوازن حرکت کنند.

- ایران با سرمایه‌گذاری بیشتر روی فناوری‌های داخلی، وابستگی خود را کاهش دهد.

- روسیه به جای نگاه کوتاه‌مدت، به همکاری بلندمدت و استراتژیک با ایران بیندیشد.

در نهایت، این رابطه می‌تواند به الگویی برای همکاری‌های فناورانه کشور‌های تحت تحریم تبدیل شود اگر هر دو طرف خردمندانه عمل کنند. فناوری، زبان جدید قدرت در قرن ۲۱ است؛ کشوری که در این زبان استاد نشود، محکوم به ترجمهٔ دستاورد‌های دیگران خواهد بود.