جایگاه استشهادیه در نظام حقوقی ایران

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجو، ساسان سوری ، استشهادیه در نظام حقوقی ایران به‌عنوان یک سند عادی محسوب می‌شود که در بسیاری از دعاوی مدنی و کیفری، توسط خواهان یا شاکی برای تقویت ادعای خود به دادگاه ارائه می‌شود.
 بر اساس ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی، دلایل اثبات دعوی شامل اقرار، اسناد کتبی، شهادت، امارات و قسم است، در این میان، استشهادیه به‌صراحت در زمره این دلایل نیامده است و قانون‌گذار آن را به‌عنوان دلیل مستقل در نظر نگرفته، اما در عمل قضات ممکن است با استناد به ماده ۱۳۲۳ قانون مدنی، آن را به‌عنوان اماره قضایی مورد توجه قرار دهند. 

اماره قضایی طبق تعریف ماده فوق، اوضاع و احوالی است که به حکم قانون یا در نظر قاضی دلیل بر امری شناخته می‌شود، در نتیجه، اگرچه استشهادیه جایگاه رسمی در ردیف دلایل اثبات دعوا ندارد، اما می‌تواند در کنار سایر شواهد، به قاضی برای دستیابی به علم قضایی کمک کند، به‌ویژه در مواردی که حضور شهود در دادگاه ممکن نیست، استشهادیه نقش تسهیل‌کننده در روند رسیدگی ایفا می‌کند. 

از نظر ساختاری، استشهادیه عبارت است از نوشته‌ای که در آن چند نفر، با ذکر مشخصات فردی و آگاهی از موضوع موردنظر، اظهارات خود را درباره وقوع یا عدم وقوع یک امر بیان کرده و امضا می‌کنند، این نوشته اگرچه سند رسمی نیست، اما تحت شرایط خاص ممکن است ارزش حقوقی پیدا کند. 

تحلیل ارزش و اعتبار استشهادیه در دعاوی مدنی و کیفری

در دعاوی مدنی، استشهادیه بیشتر به‌عنوان ابزاری کمکی مورد استفاده قرار می‌گیرد، مثلاً در پرونده‌های مرتبط با تصرف عدوانی، دعاوی خانواده، اثبات وقوع عقد نکاح یا طلاق، و حتی در موارد اثبات سکونت برای امور اداری، از استشهادیه بهره گرفته می‌شود. 
هرچند، همان‌طور که ماده ۱۲۸۵ قانون مدنی بیان کرده است، شهادت‌نامه سند محسوب نمی‌شود و تنها اعتبار شهادت را دارد، یعنی ارزش آن به اندازه شهادت حضوری شهود نیست و نمی‌تواند جایگزین آن شود. 

در دعاوی کیفری، اهمیت استشهادیه به‌مراتب کمتر است، زیرا در امور کیفری اصل بر استفاده از دلایل محکم مانند اقرار، شهادت حضوری شهود، علم قاضی و ادله قانونی است، با این حال، استشهادیه می‌تواند به‌عنوان یک مدرک پشتیبان و اماره قضایی به قاضی برای درک بهتر شرایط و وقایع کمک کند. 
به‌طور مثال، در پرونده‌های سرقت، نزاع خیابانی، یا حتی تهدید و توهین، شاکی می‌تواند با جمع‌آوری استشهادیه از همسایگان یا شاهدان حادثه، وقوع جرم را برای قاضی ملموس‌تر کند. 

با وجود این، رأی هیأت عمومی دیوان عالی کشور در سال ۱۳۹۵ به‌صراحت اعلام می‌کند که استشهادیه تنظیم‌شده در دفاتر اسناد رسمی، در امور کیفری به‌تنهایی فاقد ارزش اثباتی است و نمی‌تواند دلیل قطعی باشد، این رأی نشان می‌دهد که اعتبار استشهادیه در امور کیفری بسیار محدود است و صرفاً ممکن است برای تکمیل پرونده و جلب توجه قاضی به برخی نکات مورد استفاده قرار گیرد. 

کاربرد استشهادیه در دادگاه‌ها و جرایم خاص

کاربرد استشهادیه در نظام قضایی ایران متنوع است، اما میزان ارزش آن بسته به نوع دادگاه و موضوع دعوا متفاوت خواهد بود. دادگاه‌های خانواده: در پرونده‌هایی مانند اثبات رابطه زوجیت، حضانت فرزند، یا حتی اثبات ترک انفاق، استشهادیه می‌تواند نقش قابل‌توجهی داشته باشد، زیرا در این حوزه‌ها، گاه نبود سایر ادله محکم، قاضی را به استفاده از امارات قضایی و جمع‌بندی کلی سوق می‌دهد. 

 دادگاه‌های حقوقی: در دعاوی مربوط به مالکیت، تصرف عدوانی، یا مزاحمت ملکی، استشهادیه می‌تواند به‌عنوان قرینه‌ای برای تقویت ادعای خواهان مورد استفاده قرار گیرد، مثلاً اگر چند نفر از همسایگان وضعیت تصرف ملک توسط شخصی را تأیید کنند، قاضی ممکن است با در نظر گرفتن این اظهارات و سایر شواهد، تصمیم‌گیری کند. 

 دادگاه‌های کیفری: در این دادگاه‌ها، استشهادیه کاربرد محدودتری دارد، برای مثال در پرونده‌های سرقت، نزاع یا تخریب استشهادیه ممکن است به قاضی در جهت جمع‌آوری قرائن و شواهد کمک کند، اما هرگز جایگزین شهادت شهود حاضر در دادگاه یا سایر ادله قانونی نخواهد شد.
 در جرایم مهمی مانند قتل، تجاوز یا جرائم اقتصادی، استشهادیه به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند نقش اصلی را در اثبات یا رد دعوا ایفا کند، در مقابل، در جرایم سبک‌تر مانند توهین، تهدید یا تخریب اموال، ممکن است نقش پشتیبانی داشته باشد. 

 جایگاه محدود استشهادیه

استشهادیه در نظام حقوقی ایران جایگاه مشخص و محدودی دارد، این سند عادی اگرچه نمی‌تواند در ردیف دلایل اصلی اثبات دعوا قرار گیرد، اما به‌عنوان یک اماره قضایی، در بسیاری از موارد برای تقویت یا تکمیل سایر دلایل مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

 
در دعاوی مدنی، به‌ویژه در پرونده‌های خانواده و مالکیت، استشهادیه ارزش بیشتری دارد و ممکن است در تصمیم‌گیری قاضی تأثیرگذار باشد، اما در امور کیفری، اعتبار آن به‌مراتب کمتر است و تنها در شرایطی که سایر دلایل وجود نداشته باشند یا برای تکمیل پرونده نیاز به جمع‌آوری قرائن باشد، کاربرد پیدا می‌کند. 

نهایتاً باید تأکید کرد که ارزش استشهادیه بسته به تشخیص قاضی و شرایط پرونده متغیر است و هیچ‌گاه نمی‌تواند جایگزین شهادت شهود حضوری یا سایر دلایل محکم قانونی شود، بنابراین، افرادی که قصد استفاده از استشهادیه را دارند باید از محدودیت‌های آن آگاه بوده و آن را صرفاً به‌عنوان یکی از ابزار‌های کمکی در روند اثبات دعوا در نظر بگیرند.