برآورد موفقیت‌ها و ناکامی های اوپک از زمان تاسیس تاکنون

گروه اقتصادی «خبرگزاری دانشجو»: این روزها مصادف است با پنجاه و سومین سالروز تاسیس سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک)، در نوشتار حاضر ضمن تشریح چگونگی شلکگیری این کارتل نفتی، میزان موفقیت یا عدم موفقیت آن در عرصه بین المللی را بررسی خواهیم کرد.

تاریخچه ی تاسیس اوپک:

سازمان کشورهای صادر کننده نفت  (Organization of petroleum Exporting Counteries) با نام اختصاری اوپک در 14 سپتامبر 1960 تشکیل شد. ایران، کویت، ونزوئلا، عربستان و عراث بنیان گذاران اولیه این سازمان بودند و بعدها  با پیوستن کشورهای قطر (سال ۱۹۶۱)، اندونزی (۱۹۶۲)، لیبی (۱۹۶۲)، امارات متحده عربی (۱۹۶۷)، الجزایر (۱۹۶۹)، نیجریه (۱۹۷۱)، اکوادور (۱۹۷۳) و گابن (۱۹۷۵) اعضای اوپک به ۱۳ کشور افزایش یافت.

هدف اصلی این سازمان، آنچنان که در اساسنامه بیان شده، به این شرح است: «هماهنگی و یکپارچه سازی سیاست‌های نفت کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تامین منافع جمعی یا فردی آنها، طراحی شیوه‌هایی برای تضمین ثبات قیمت نفت در بازار نفت بین‌المللی به منظور از بین بردن نوسانات مضر و غیر ضروری؛ عنایت و توجه ویژه به کشورهای تولید کننده نفت و توجه خاص به ضرورت فراهم کردن درآمد ثابت برای کشورهای تولید کننده نفت؛ تامین نفت کشورهای مصرف کننده به صورت کارآمد، مقرون به صرفه و همیشگی؛ و بازده مناسب و منصفانه برای آنهایی که در صنعت نفت سرمایه گذاری می‌کنند..»
 
این سازمان همچنین در پی راه های مختلف برای تضمین قیمت های بازار جهانی نفت از طریق حذف نوسانات مضر و غیرضروری است. 
 
کنفرانس اوپک از 13 هيأت نمايندگي كشورهاي عضو تشكيل مي‌شود و عاليترين مرجع سازمان است و اعضاي آن هيأت‌هاي نمايندگي هر كشور به رياست وزير نفت، معادن و انرژي آن كشور مي‌باشد. اين كنفرانس هر سال دو گردهمايي عادي (اواسط و پايان سال) برگزار مي‌كند،  اما بر حسب ضرورت نشست‌هاي فوق‌‌العاده نيز تشكيل مي‌دهد كه در آن خط مشي عمومي و ابزار مناسب دستيابي به اهداف سازمان تعيين و نيز درخواست عضويت‌هاي جديد و گزارش‌هاي تهيه شده توسط شوراي حكام را بررسي مي‌كنند. تعيين رياست شوراي حكام نيز از وظايف كنفرانس است، كه در اجلاس عادي براي يك دوره يك ساله رئيس كنفرانس و قائم مقام انتخاب مي‌شوند. مصوبات كنفرانس تا 30 روز بعد از پايان گردهمايي قابل اجرا است، مگر آن كه دبيرخانه يادداشتي مغاير با آن از يكي از كشورهاي عضو دريافت كند. اين يادداشت بايد 10 روز قبل از انقضاي دوره سي روزه دريافت شود.

 همچنين كميته‌هاي وزيران كه زيرمجموعه كنفرانس مي‌باشند، از سه وزير يا بيشتر تشكيل مي‌شود كه جدا از كنفرانس گردهم مي‌آيند و توصيه‌هاي خود را به كنفرانس تسليم مي‌كنند. در حال حاضر سه كميته فعال هستند. اين كميته‌ها در زمينه قيمتها، سهميه‌ها و استراتژي بلندمدت اوپك فعاليت مي‌كنند.

كميته‌هاي ويژه‌اي نيز وجود دارد كه در سطح كارشناسان تشكيل مي‌شود و شامل كميته مسائل مالي، پتروشيمي، گاز طبيعي، شاخص قيمت و مدل انرژي جهاني اوپك است. بعضي از كميته‌ها در حال حاضر غيرفعالند ولي بنا به ضرورت مي‌توان آنها را دوباره فعال كرد. به علاوه هر كميته وزيران يك كميته مشابه در سطح كميته كارشناسي دارد.
 
عوامل موثر در پيدايش سازمان اوپك

در پيدايش سازمان كشورهاي صادركننده ی نفت(اوپك)، عوامل متعددي نقش داشته است. كه برخي از اين عوامل، ضرورت اين سازمان را بيشتر مطرح نمود. اين عوامل عبارت بودند از:

1-اقدام كارتل‌هاي نفتي در كاهش قيمت نفت.

2-حركت‌هاي ملي¬شدن صنعت نفت، در كشورهاي در حال توسعه، مانند حركت‌هاي ضد استعماري نفت كه از دهه-ی 30 در مكزيك و در دهه ی 40 در ونزوئلا آغاز شد و به تدريج وارد خاورميانه گرديد و در دهه ی 50 در ايران صورت گرفت.

3- بحران كانال سوئز در سال 1356.

4- آگاهي كشورهاي خاورميانه و ونزوئلا به وضعيت نفت و نقش آن در اقتصاد اين كشورها.

5- دگرگوني قراردادهاي امتياز، به عهدنامه‌هاي 50-50، به اين صورت كه، هنگامي كه دولت ونزوئلا با تصويب قانون 1943م، شيوه ی سنتي امتياز نامه‌ها را به هم زد و منافع خود را تا 50% سود افزايش داد، قدرت اين كمپاني‌ها شكسته شد و اين دولت تلاش كرد كه اين دستاورد را به كشورهاي خاورميانه گسترش دهد، تا از اين راه زمينه ی يگانگي و تشكل در برابر قدرت‌هاي نفتي را فراهم نمايد.

6-همكاري متقابل ميان كشورهاي نفت خيز در ايجاد قراردادهاي نفتي.

7-سياست‌هاي تحمیلی نفتي امريكا و شوروي به كشورهاي نفت خيز خاورميانه و ونزوئلا.

  كه مجموعه ی اين عوامل در كنار هم نقش موثري در پيدايش سازمان اوپك توسط پنج كشور(ايران، عراق، عربستان، ونزوئلا و كويت) داشت.

عربستان و ایجاد چالش های پی در پی برای نقش آفرینی اثرگذار اوپک

عربستان سعودی هم از نظر میزان ذخایر و تولید نفت و هم از لحاظ گستردگی و عمق روابط راهبردی با آمریکا و غرب از جایگاهی برجسته در سازمان اوپک برخوردار بوده و به نوعی تصمیم های مهم این سازمان در مقاطع زمانی گذشته به طور نسبی تحت تاثیر سیاست های نفتی ریاض قرار داشته است.

با توجه به نوع نقش آفرینی ریاض در فرایندهای همکاری در چارچوب اوپک و بعضا نواختن سازی ناهماهنگ با سایر اعضا، متاسفانه چشم انداز همکاری ها و استفاده از ظرفیت فراوان کشورهای عضو اوپک برای همکاری امیدوار کننده به نظر نمی رسد؛ در این زمینه نه تنها همکاری ها از حیطه نفت فراتر نرفته است بلکه در این آغاز دوران نوین حیات اوپک، عمده ترین کشورهای عضو در سیاست های نفتی یکجانبه گرایی را در پیش گرفته اند.

عربستان در سال های اخیر سیاست نفتی خود را بطور فزاینده ای بر مبنای تفاهم با کشورهای مصرف کننده نفت تنظیم می کند و تلاش آن عمدتا بر توسعه نقش و جایگاه 'مجمع جهانی انرژی' - که عمده ترین کشورهای تولید کننده و مصرف کننده نفت در آن عضویت دارند و مقر آن در جده است - متمرکز شده است.

به اعتقاد کارشناسان حوزه نفت و انرژی، با نگاهی به سیاست های نفتی عربستان در سال 2011 در شرایطی که ایران ریاست اوپک را بر عهده داشت و همچنین در سال 2012، می توان به این دیدگاه واقع گرایانه رسید که دولت ریاض در فصل جدید فعالیت اوپک همچنان به خرد جمعی این سازمان بی توجهی نشان می دهد و سیاست های یکجانبه گرایانه را در بستر اوپک به پیش خواهد راند.

با نگاهي به عملكرد و اقدامات سازمان اوپك طي دهه های گذشته مي‌توان گفت كه اين سازمان در هر يك از اين مقاطع با توجه به شرايط داخلي–خارجي كه موثر بر اقدامات اين سازمان در اين دوران‌ها بوده، متفاوت از ديگر دوران‌ها عمل كرده است. كه در ذيل به بررسي عملكرد اين سازمان در دهه های اخیر مي‌پردازيم.

 

این نگاه نشان می دهد که این سازمان در طول پنجاه سال فعالیت خود با کامیابی ها و ناکامی هایی رو به رو بوده است. مذاکرات دهه هفتاد میلادی با شرکت های نفتی و به دنبال آن افزایش قیمت نفت از جمله موفقیت های اوپک به شمار می رود.
  
در دهه‌های اخیر نیز افزایش کشورهای صادر کننده نفت که خارج از این سازمان قرار گرفته‌اند رو به افزایش بوده و اوپک مجبور است که برای حفظ بهای نفت خام با آنها که در صدرشان روسیه قرار گرفته‌است کنار آید. با وجود این، دولتهای عضو اوپک که سران برخی از آنها وابستگی‌های خارجی دارند با سایر اعضای این سازمان هماهنگی کامل ندارند.

در سال های اخیر نیز تصمیم اوپک مبنی بر کاهش تولید به میزان چهار میلیون و 200 هزار بشکه در روز موفقیت دیگری است. این تصمیم که در دسامبر سال 2008 در الجزایر اتخاذ شد سبب شد تا روند کاهش بهای نفت، که به دنبال بحران اقتصاد جهانی از نزدیک به 150 دلار هر بشکه به حدود 30 دلار هر بشکه کاهش یافته بود، متوقف شود.
 

اوپک در دهه نخست عمر خویش سعی در تداوم بقا و در دهه دوم سعی در تاثیرگذاری بر بازار نفت و اعاده حقوق کشورهای تولید کننده داشت. اکنون اوپک با افزایش وحدت نظر اعضایش، توانسته‌است تاثیرات مثبتی در جهت جلوگیری از سقوط ناگهانی و نیز افزایش انفجاری قیمت نفت داشته باشد.
 
 نخستین تصمیم جدی اوپک هنگام جنگ اعراب و رژیم صهیونیستی در اکتبر 1973 میلادی اخذ شد. دراین سال تعدادی از کشورهای عربی صادر کننده نفت، فروش نفت را به برخی کشورهای صنعتی حامی این رژیم، تحریم کردند. در پی این امر تولید و صادرات نفت اوپک کاهش یافت و بهای آن در بازارهای جهانی سیر صعودی پیدا کرد.
 
اين دوره از زندگاني اوپك را كه از اوايل دهه 1970 شروع شد و تا اواسط دهه 1980 ادامه يافت مي‌توان دوران طلايي حاكميت اوپك در بازار نفت دانست. در اين دوره كشورهاي عضو اوپك توانستند با استفاده از وقايع سياسي و اقتصادي جهان، كنترل توليد و بهاي نفت را به دست بگيرند.
 
فروپاشي شوروي در سال 1991م مهم ترين تحولي بود كه تاثير زيادي بر اوپك گذاشت و با فروپاشي شوروي كشورهاي جديدي كه استقلال پيدا كردند همانند(روسيه، قزاقستان، تاجيكستان و آذربايجان) در بازارها جهاني نفت به عنوان رقيب جدي اوپك مطرح شدند. به گونه¬ای كه روسيه با ذخاير اثبات شده ی نفت معادل 49 ميليارد بشكه ذخاير نفت تخمين شده در آسياي مركزي و قفقاز به عنوان رقيب  اوپك مطرح شد.
 
از سوي ديگر، عملكرد اوپك ناشي از بافت اعضاي تشكيل دهنده آن است، چرا كه اشتراك اعضاي اوپك تنها در مالكيت نفت است در حالي كه از نظر سياسي و بافت اجتماعي و آرمان‌ها، اوپك سازماني نامتجانس و غيرهمگون است و اين مسئله در تحليل عملكرد و آينده سازمان، اهميتي حياتي دارد. كشورهاي عضو اوپك داراي انگيزه‌هاي سياسي متفاوتي هستند و حتي بندرت هماهنگي لازم بين دو عضو وجود دارد و هر يك مسائل داخلي و خارجي خاص خود را دارند. خواسته‌هاي غيرمتجانس اعضاي اوپك در طول موجوديت آن بزرگ‌ترين مشكل اين سازمان براي اتخاذ تصميمات منطقي از نظر اقتصادي بوده است، زيرا اهداف اقتصادي و بعضا سياسي اعضاي اوپك ناشي از نيازهاي اقتصادي اين كشورها و ذخاير موجود نفت و ميزان توليد آن بوده است.
 

افزون بر کامیابی ها و موفقیت های پیش گفته، اوپک به عنوان یک نهاد تخصصی ناکامی هایی نیز دارد. یکی از خاطرات ناخوشایند اوپک، تصمیم عربستان در سال 1986 است؛ تصمیمی که به دنبال دو دستگی اعضا در مورد تولید نفت، سبب شد تا ریاض سهمیه بندی تولید را کنار بگذارد و با عرضه فراوان نفت به بازار، قیمت نفت را از حدود 30 دلار به کمتر از 10 دلار در هر بشکه کاهش دهد.

به باور کارشناسان حوزه نفت و انرژی، تصمیم ناخوشایند دیگر برآورد نه چندان دقیق اوپک از وضعیت اقتصاد جهانی و تقاضای نفت در اواخر دهه 90 میلادی بود. در آن زمان تصمیم اوپک مبنی بر افزایش تولید در نشست سال 1997 در جاکارتا یک بار دیگر بهای نفت را به کمتر از 10 دلار هر بشکه کاهش داد.

ریاست ایران بر اوپک:
 
ریاست ایران بر اوپک در یک صد و پنجاه و هفتمین نشست اوپک در وین (اواخر مهر 89) مسجل شد اما در طول ماه های ریاست ایران بر این سازمان بدلیل نوسانات مدیریتی ایران از یک سو و تلاش های عربستان برای بر هم زدن آرامش کرسی رئیس دوره ای از سوی دیگر، سبب شد تا این فرصت تاریخی و طلایی چنان که باید مورد استفاده قرار نگیرد.

هر چند از 50 سال پیش که تشکیلات سازمانی بین المللی «اوپک» ایجاد شد، ایران رتبه دوم تولید در این سازمان را دارا بوده و نقش تاثیرگذاری از خود نشان داده است اما این کشور در حالی اوایل 2011 به ریاست این سازمان انتخاب شد که از سه دهه قبل، لایی های سیاسی برخی از قدرت ها مانع ریاست و دبیر کلی ایران بر اوپک شده بود. در چنین شرایطی اما بر کناری وزیر نفت و خداحافظی مسعود میرکاظمی از ورازت نفت در اردیبهشت 90 آغازی شد بر بلاتکلیفی برنامه های پیشنهادی ایران به عنوان رئیس دوره ای اوپک.
 
حضور علی آبادی در نفت و ریاست بر اوپک در حالی ادامه یافت که وقایع مهمی در حوزه نفت و گاز دنیا در حال رخ دادن بود. محمد علی آبادی در این کسوت تازه نیز همچون دوره مدیریتش در ورزش که با حاشیه های فراوانی جهت ارائه سوابق ورزش وی همراه شده بود مواجه شد و اولین تجربه حضور وی در اجلاسی نفتی را با حضور در راس اجلاس 13 کشور تولید کننده بزرگ نفت جهان (اوپک) یکی کرد. فارغ از نوع سخنرانی و بیان وی در چنین اجلاس مهمی، تحلیل های وی از بازار نفت با روند حقیقی بازار همخوان نشد و نشان داد سرپرست غیر مرتبط نفت حتی مشاوره های لازم را نداشته است.
 
با اتمام دوره ریاست ایران در اوپک، وزیر نفت عراق با پیشنهاد وزیر نفت ایران و موافقت اعضا به عنوان رییس دور جدید اوپک انتخاب شد.

همچنین وزیر نفت کویت به عنوان معاون اوپک در دوره جدید انتخاب شد.