دویست‌ونهمین شماره ماهنامه علمی ترویجی معرفت در قالب ویژه‌نامه‌ای درباره علوم تربیتی منتشر شد.
در این شماره از معرفت که بهار ۱۳۹۴ منتشر شد،۱۰ مقاله در حوزه علوم تربیتی به چاپ رسیده و چکیده آن‌ها در سامانه نشریات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در دسترس علاقهمندان قرار گرفته است. مقالات مندرج در این شماره به شرح زیر است:
نقش ایمان و كفر در سعادت و شقاوت انسان
این ویژه‌نامه با مقاله‌ای از آیت‌الله محمدتقى مصباح‌یزدی آغاز می‌شود. ایشان در این مقاله اشاره می‌کنند: سعادت حقیقى انسان در گرو ایمان و عمل صالح است. اگر انسان ایمان داشته باشد، اعمالش پذیرفته مى‌شود و در غیر این صورت، از سعادت اخروى محروم خواهد بود. دلبستگى به زندگى دنیایى موجب مى‌شود كه انسان نعمت‌هاى خدا را محدود به نعمت‌هاى مادى ببیند. از این‌رو، وقتى به نعمتى مى‌رسد، مى‌پندارد خدا به او عنایت كرده، اما وقتى از آن محروم مى‌شود، مى پندارد كه مورد بى‌مهرى خدا قرار گرفته است. این در حالى است كه نعمت‌هاى معنوى از جمله ایمان به ولایت و معرفت و محبت، نعمت‌هاى اصلى خداى متعال هستند و با نعمت‌هاى مادى قابل قیاس نیستند.
بازیابى اصول تربیت فرهنگى از آموزه‌هاى اسلامى
نویسندگان این مقاله حسن نجفى، كارشناس ارشد مطالعات برنامه درسى دانشگاه شاهد، رضا وفایى كارشناس‌ارشد مطالعات برنامه درسى دانشگاه شاهد و دکتر رضا جعفرى‌هرندى، استادیار گروه علوم تربیتى دانشگاه قم هستند.
هدف پژوهش حاضر، شناسایى و بررسى تعدادى از اصول تربیت فرهنگى است كه در آیات قرآن كریم و آموزه‌هاى معصومان(علیهم‌السلام) مشهود بوده است. روش انجام پژوهش توصیفى تحلیلى بوده و به منظور گردآورى داده‌هاى لازم براى دستیابى به اهداف پژوهش، متون موجود و مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از فرم‌هاى فیش‌بردارى از منابع گردآورى و با شیوه كیفى مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته‌ها حاكى از آن هستند كه دین اسلام با دارا بودن جهان‌بینى ویژه‌اى، به دنبال ارائه اصول، آداب و دستورالعمل‌هاى زیست فرهنگى توأم با معنویت است.
تحلیل و بررسى مسئله دوستى در روایات
نویسندگان این مقاله محمدعلى شكرى‌نیا، دانشجوى دكترى فلسفه تعلیم و تربیت اسلامى در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دکتر سیدعلى حسینى‌زاده استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه هستند.
در این مقاله، سعی شده است با روش تحلیل عقلى و استنباط منطقى، دیدگاه اسلام در باب مسئله دوستى از طریق بررسى روایات معصومان(ع) تبیین شود. در خصوص فلسفه دوستى، متناسب و همسو با روایات، دو الگوى «مدنى» و «هستى‌شناختى» مطرح گردیده است كه بر اساس آن رابطه دوستى، یك ضرورت براى تحقق حیات مطلوب اجتماعى و حركت انسان به سوى كمال و سعادت نهایى، بر مدار توحید تلقى شده است.
این دو الگو، به كاركرد حمایتگر دوستى در تأمین نیازهاى جسمى، مادى، روانى و اجتماعى، و كاركرد هدایتگر آن در مسیر توحید و بندگى اشاره دارند. روایات با تأكید بر اهمیت تحقیق و آزمون در انتخاب دوست، روش‌ها و معیارهایى را براى این اقدام برشمرده‌اند و راه‌كارهایى براى تداوم و تقویت پیوند دوستى ذكر كرده‌اند. همچنین در روایات، سلسله مراتبى از روابط دوستى ترسیم شده است كه در بالاترین مراتب آن، دوستى با انبیا و معصومان(علیهم‌السلام) و اولیاى الاهى قرار دارد.
«عالم انسان دینى»؛ رهیافت اثربخشى فعالیت‌هاى معلمان تربیت دینى و اخلاقى
این مقاله توسط مهدیه كشانى، دانشجوى دكترى فلسفه تعلیم و تربیت اسلامى و دکتر سیدحمیدرضا علوى، استاد دانشگاه شهید باهنر كرمان نگاشته شده است.
آن‌چه در این مقاله بررسی می‌شود، این است که ازجمله چالش‌هاى پیش روى تربیت دینى و اخلاقى، عدم تأثیرگذارى روش‌هاى تربیتى مورداستفاده مربیان این حوزه‌ها مى‌باشد. ازاین رو، برون‌دادهاى آن، بعضا متصف به آموخته‌هاى خود نیستند یا پس از مدتى، در مسیرى خلاف ارزش‌هاى دینى و اخلاقى، جهت‌گیرى مى‌كنند. مقاله حاضر مى‌كوشد با ترسیم عالم انسان دینى براى معلمان، ضرورت ارزشى چنین عالمى را در جهت تأثیرگذارى تعالیم دینى و اخلاقى تبیین نماید. روش این پژوهش، كیفى بوده و با رویكرد تحلیلى و استنباطى، انجام گرفته است.
نتایج نشان مى‌دهد مربى عالم‌دار از دو جهت بر روى متربیان خود تأثیر مى‌گذارد: جهت اول و اصلى، جذبه روحى است كه در متربیان به منظور عالم‌دار شدن ایجاد مى‌كند و جهات فرعى، تأثیرگذارى هر مقام مربى در روح و جان متربى است. از این جهت، مربیان تربیت دینى و اخلاقى باید به‌جاى استفاده از رویكردهاى مادى، ابزارى و قهرى به رویكردهاى وجودى، درونى و اشراقى روى آورند كه ورود به عالم انسان دینى، زیربنایى‌ترین آن‌هاست.
مفاهیم اخلاقى در آیینه داستان‌هاى ترجمه‌شده براى كودكان و نوجوانان
این مقاله را دکترمهدى محمدى، استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسى دانشگاه قم با همکاری فریده سیفى، كارشناس‌ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسى دانشگاه قم به انجام رسانده است.
در این مقاله به منظور بررسى مفاهیم اخلاقى در داستان هاى ترجمه اى منتشره شده بین سال‌هاى ۱۳۸۵ ـ ۱۳۸۹ مورد بررسی قرار گرفت و در یك پژوهش پیمایشى تعداد ۲۵۴ عنوان از كتاب‌هاى منتخب شوراى كتاب كودك مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته‌ها نشان داد كه ۷/۷۱ درصد كتاب‌ها توسط زنان و ۲/۲۷ درصد توسط مردان ترجمه شده‌اند. در ۳/۱۶ درصد از آثار على رغم آن‌كه آثار تصویرى بودند، نام تصویرگر قید نشده بود. بررسى موضوعى آثار نشان داد كه بیش از نیمى از آن‌ها بیان مفاهیم اخلاق فردى همچون مهربانى با حیوانات، راست‌گویى، امانت دارى، و... براى كودكان و نوجوانان بیان كرده بودند. در بین موضوعات مرتبط با اخلاق فردى، مهربانى با حیوانات، در بین مباحث اخلاق خانوادگى كمك به پدر و مادر و در حوزه اخلاق اجتماعى، كمك به دیگران بالاترین فراوانى را به خود اختصاص داده بودند.
روش‌هاى آموزشى از منظر قرآن كریم
این مقاله به همت مژده علی‌زاده، كارشناس‌ارشد فلسفه تعلیم و تربیت اسلامى دانشگاه شهید باهنر كرمان و دکترسیدحمیدرضا علوى نوشته شده است.
هدف پژوهش حاضر بررسى روش‌هاى آموزشى از منظر قرآن كریم مى‌باشد. به منظور وصول به هدف فوق، از روش توصیفى تحلیلى و از منابع اسنادى استفاده گردیده است. نتایج تحقیق مبین آن است كه روش‌هاى آموزشى از منظر قرآن كریم را مى‌توان به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم نمود. روش‌هاى آموزشى مستقیم عبارتند از: روش پرسش و پاسخ و سخنرانى. روش‌هاى آموزشى غیرمستقیم نیز عبارتند از:
الف. روش‌هاى غیرمستقیم كلامى (شامل مباحثه، گفت وگو به منظور كشف حقایق، روشن سازى نگرش ها)
ب. روش هاى مشاهده‌اى (شامل: مشاهده عینى، و ایفاى نقش)
ج. روش هاى مبتنى بر كاوشگرى (شامل: حل مسئله، تفكر استقرایى و تفكر قیاسى).
از دیگر روش هاى غیرمستقیم مى‌توان روش تصویرسازى ذهنى را نام برد.
نقش قصه در آموزش مفاهیم دینى
این مقاله به قلم الیاس بیگدلى، دانشجوى دكترى مشاوره دانشگاه علامه طباطبایى و دکتر طاهره الاهى، استادیار گروه روان‌شناسى دانشگاه زنجان نوشته شده است.
این مقاله به روش توصیفى ـ تحلیلى و با هدف بررسى نقش و اهمیت قصه در آموزش مفاهیم دینى، میزان هماهنگى اصول آموزشى حاكم بر قصه و مفاهیم دینى و شناسایى مفاهیم كه از طریق زبان قصه قابل آموزش است انجام شد. همچنین اصول حاكم بر قصه و مطابقت آن‌ها با اصول حاكم بر آموزش مفاهیم دینى مورد بررسى قرار گرفت. در نهایت، آموزه‌ها و مفاهیمى كه با زبان قصه مى‌توان به بهترین وجه آموزش داد با ذكر نمونه‌هاى قرآنى و به مدد آیات و روایات، واكاوى و مشخص گردید. با اطمینان مى‌توان گفت كه قصه گویاترین زبان آموزشى مفاهیم و آموزه‌هاى دینى و قرآنى است كه باید در امر تعلیم و تربیت دینى بیش از پیش مورد توجه اولیا، مربیان، معلمان، استادان و صاحب نظران قرار گیرد.
راه‌كارهاى انتقال ارزش هاى دینى به كودكان دبستانى
نویسندگان این مقاله سیدحسین فتوحى‌دانش، آموخته سطح سه حوزه علمیه قم و دکتر سیدمحمدرضا موسوى‌نسب استادیار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره) هستند.
بى شك، ارزش‌هاى دینى زمینه‌ساز تعالى و سعادت دنیوى و اخروى انسان‌ها مى‌باشند. انتقال و آموزش این ارزش‌ها به نسل هاى امروز و آینده از دغدغه‌هاى مهم جوامع دینى است. نهاد آموزش و پرورش از مهم‌ترین نهادهایى است كه در انتقال ارزش‌ها نقش مهم و اساسى را بر عهده دارد. نتایج پژوهش كه بر پایه مطالعات اسنادى و به روش توصیفى ـ تحلیلى است، نشان داد: با توجه به ویژگى‌هاى روحى و روانى كودكان، باید به پرورش جنبه‌هاى شناختى، رفتارى و عاطفى كودكان پرداخت و بر این اساس نیز انگیزه متربیان را به یادگیرى آموزه‌هاى دینى و انجام آن برانگیخت. استفاده از زبان داستان، قصه، تمثیل و بهره‌گیرى از روش پرسش و پاسخ، تمرین و تكرار، تشویق و غیره از كارآمدترین روش‌ها در انتقال و توسعه ارزش‌ها مى‌باشد.
آسیب‌هاى اخلاقى رابطه پسر و دختر
دکتر على احمدپور، عضو هیئت علمى گروه معارف اسلامى دانشگاه محقق اردبیلى این مقاله را به انجام رسانده است و در مقاله حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که یكى از روابط آسیب‌زا و مخربى كه جامعه ما را تهدید مى‌كند، رابطه پنهانى و ناسالم بین دو جنس مخالف است. از دیدگاه دین مقدس اسلام، زنان و مردان در جامعه مى‌توانند با رعایت حدود شرعى با یكدیگر برخورد و تعامل داشته باشند و در عین حال، حریم یكدیگر، حیا و عفت خود را نیز حفظ كنند و از روابط پنهانى خوددارى كنند. هدف پژوهش حاضر كه به روش توصیفى ـ تحلیلى صورت گرفته، بیان آسیب‌هاى اخلاقى روابط پنهانى بین پسر و دختر و دلایل مخالفت دین مقدس اسلام با این گونه دوستى‌ها است و راه‌كارهاى پیش‌گیرى و برون رفت از این معضل اجتماعى را مطرح مى‌كند. یافته‌هاى تحقیق نشان مى‌دهد كه افزایش بى اعتمادى و سوءظن، فروپاشى خانواده، احساس گناه، تأخیر در ازدواج، بى‌عفتى و آبروریزى، سلب كرامت انسانى و تسلط شیطان، از مهم ترین آسیب‌هاى روابط پنهانى دختر و پسر مى‌باشد.
دیدگاه اسلام و پیشوایان دینى در مقابله با كودك آزارى و خشونت علیه كودكان
نویسندگان این مقاله فائزه پیمان‌پاك، كارشناس ارشد مشاوره خانواده دانشگاه شهید بهشتى، پریسا پورعلم‌دارى، كارشناس ارشد مشاوره خانواده دانشگاه شهید بهشتى و دکترشهلا پاكدامن، عضو هیئت علمى گروه روان‌شناسى دانشگاه شهید بهشتى هستند.
پژوهش حاضر از یك سو، مصادیق، علل و آثار پدیده كودك‌آزارى را بیان كرده و از سوى دیگر، به بررسى نظر اسلام، سیره معصومان(علیهم‌السلام) و مراجع عظام در این مورد پرداخته است. این مطالعه از نوع كیفى است و از روش تحقیق توصیفى و اسنادى استفاده كرده است. از نظر اسلام، خشونت و آزار، بخصوص در رابطه با مسائل تربیتى و در رابطه با انسان‌هایى كه خداوند به آنان شخصیت و كرامت عطا فرموده، از جمله كودك، ممنوع است.
والدین حق ندارند به هیچ بهانه‌اى صدمه‌اى جسمى یا روحى به كودك وارد كنند. نكته بسیار جالب توجه این است كه این حمایت‌ها از حقوق كودكان در قرآن و سیره اهل‌بیت(ع) زمانى مطرح شده كه هیچ نهاد، سازمان یا كنوانسیون بین‌المللى براى دفاع از حقوق كودكان وجود نداشته است. اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهاى كودكان و دفاع از آن، زمینه را براى رشد و پیشرفت آنان در همه جنبه‌ها فراهم آورده است. ازاین رو، براى جلوگیرى از پدیده كودك‌آزارى كه متأسفانه امروزه در جوامع جهانى گسترش یافته، استفاده از تعالیم دینى و نظر كارشناسان مذهبى در زمینه نحوه رفتار با فرزندان و چگونگى تعلیم و تربیت آنان ضرورى به نظر مى‌رسد.