دانشگاه‌های مطرح دنیا چطور جلوی سرقت علمی را می‌گیرند؟/ سارقان در زندان

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو-فردین آریش، پایان‌نامه‌نویسی به جای دانشجو، مقاله‌نویسی به جای محقق، چاپ کتاب به جای مولف، و علاوه بر همه اینها سرقت علمی به پاشنه آشیل نظام آموزشی و دانشگاهی ما بدل شده است. همین چند ماه پیش بود که ناشر مجلات نیچر در گزارشی از تعلیق ٥٨ مقاله ٢٨٢ دانشمند و پژوهشگر ایرانی به دلیل جعل علمی و دستکاری در آنها خبر داد. اما ماجرای سرقت علمی در دانشگاه‌های ایران از کجا آب می‌خورد؟ آیا درمانی برای این مشکل هست؟

درد جهانی سرقت علمی؛

حدود ۱۰ میلیارد دلار سرقت مقالات علمی در سطح جهانی، تنها به واسطه وب سایتی که یک شهروند قزاقستانی طراحی کرده بود، صورت گرفته است؛ چیزی برابر با ۵۰ میلیون دانلود غیر قانونی مقالات علمی که در فهرست منتشر شده، ایران در صدر همه کشورهای دنیا، حتی چین قرار گرفته است.

بر اساس گزارشی که در وب‌سایت نشریه ساینس منتشر شده است، بیش از پانزده درصد پژوهشگران ایرانی که مقالات خود را در یک پایگاه مقالات علمی منتشر کرده‌اند، در تنظیم و نوشتن این مقاله‌ها تقلب کرده‌اند. این گزارش حاصل یک تحقیق دانشگاهی بر روی مقالات منتشر شده در پایگاه علمی arXiv است. با اینکه ایران بدترین کشور در زمینه تقلب علمی نیست، با این حال موقعیتی نگران‌کننده دارد. از ۱۰۵۴ مولف ایرانی که در پایگاه arXiv مقاله منتشر کرده‌اند، ۱۶۴ نفر به عنوان متقلب نشانه‌گذاری شده‌اند. به بیان دیگر از هر شش نفر یک نفر تن به تقلب داده‌ است. برای مقایسه می‌توان به آمار کشور آلمان توجه کرد که همین نسبت، یک نفر به‌ ازای سی و یک مولف است. در منطقه، ایران و پاکستان در این زمینه جایگاهی مشابه دارند.

تحقیقی هم که توسط روزنامۀ تایم انجام وچاپ شد، نشان داد که تقریباً 000/50 از دانشجویان در دانشگاه‌های بریتانیا در سه سال گذشته مرتکب تقلب شده‌اند؛ بر اساس این تحقیق گفته می‌شود دانشگاه‌های بریتانیا دچار «اپیدمیِ سرقت ادبی» شده‌اند.

درمان به سبک دانشگاه‌های خارجی؛

در تحقیقی کیفی که در ژورنال هایر اجوکیشن به چاپ رسید، دکتر اَدِم با 21 نفر از دانشجویان دانشگاه اوتاگ مصاحبه‌ای انجام داد و به این نتیجه رسید که اگرچه این دانشجویان با مفهوم سرقت علمی آشنا بودند شناخت کمی از ماهیت سرقت علمی و نتایج آن داشته‌اند. در واقع آنها نمی‌دانستند چرا باید از آن اجتناب کنند.

بنابراین بهترین راه برای جلوگیری از سرقت ادبی، یاد گرفتن و به‌کار گرفتن اصول تمرین‌های آکادمیک از زمان آغاز فعالیت دانشجویی است. اجتناب از سرقت ادبی تنها محدود به این نمی‌شود که شما مطمئن شوید تمام ارجاعات را به‌صورت صحیح و کامل انجام داده‌اید یا اینکه کلمات را به اندازۀ کافی تغییر داده‌اید تا بررس متوجه بازنویسی یا تفسیر شما نشود، بلکه اجتناب از سرقت ادبی با به‌کارگیری مهارت‌های آکادمیک شما جهت افزایش کیفیت کار شما به بالاترین سطح ممکن صورت می‌پذیرد.

در بیانیه‌ای که توسط دانشگاه کنت انگلستان در روزنامۀ ایندیپندنت به چاپ رسید، این دانشگاه اعلام کرد که از قوی‌ترین سیستم‌ها برای شناسایی کسانی که به دنبال تقلب کردن باشند استفاده می‌کند، و اضافه کرد این دانشگاه سوءعمل آکادمیک را تحمل نخواهد کرد. این دانشگاه همچنین اعلام کرد: «ما علیه کسانی که تقلب می‌کنند تدابیر مناسبی را اتخاذ خواهیم کرد و ادامۀ تخلفات منجر به اخراج دانشجویان متقلب از دانشگاه خواهد شد.»

تدی فیشمن، مدیر کنونی (ICAI) میان محیط تکنولوژیک و رایج شدن راه‌های مختلف تقلب رابطۀ خاصی می‌بیند. برای مثال در دهۀ گذشته، او شاهد بوده که سرقت ادبی از طریق کپی پیست افزایش یافته. اما اکنون، با ظهور تکنولوژی‌های شناسایی‌ سرقت ادبی مانند نرم‌افزار Turnitin تقلب و کپی، پیست کردن در حال کاهش است.

مشاهدات یک دانشجوی ایرانی از دانشگاه‌‌هایِ خارجی

مقایسه‌ای بین تلاش‌های دانشگاه‌های کشورهای دیگر در قیاس با ایران از زبان یک دانشجوی ایرانیِ ساکن آمریکا کم کمک‌کننده نیست. در همین رابطه، کیوان ابراهیمی، دانشجوی دکترای برق در دانشگاه ایالتی آیوا، امریکا و عضو بنیاد نخبگان، به خبرنگار خبرگزاری دانشجو گفت: «رعایت اخلاق علمی، به خوی ثابتی بین دانشگاهیان خارج از کشور تبدیل شده است. یکی از این راه‌حل‌ها آموزش‌های اجباری‌ای است که به همه دانشجوها داده می‌شود؛ چه در مقطع کارشناسی چه در مقطع بالاتر. آنها باید واحدهایی بگذرانند و به مرور با سرقت علمی و راه‌های مقابله و تن ندادن به آن آشنا شوند. از طرفی، طی سال‌ها انقدر ژورنال‌ها و کنفرانس‌های مختلف و معتبر درباره این مشکل بحث کرده و آن را جدی گرفته‌اند که به یک رویه و عرف و عادت تبدیل شده است.»

این دانش‌آموخته‌ی برق شریف ادامه داد: «اساتید در اینجا خیلی مهم هستند. آنها ذهن دانشجو را شکل می‌دهند. ورای بحث دانشگاه، رویکرد و حساسیت آنها خیلی مهم است. یادم هست وقتی به آمریکا آمدم با یکی از استادان دانشگاه شریف روی مقاله‌ای کار می‌کردم. در کنار این، استاد هندی‌ام در آمریکا هم مقداری به من کمک کرد در همین مقاله. برای همین من پیشنهاد دادم که اسم ایشان را هم در مقاله بنویسم. اما قبول نکرد و گفت، من کار قابل توجهی انجام ندادم و درست نیست اسم من بیاید. می‌خواهم بگویم حتی اگر پای نفع خودشان در میان باشد، چون می‌دانند دانشگاه ضابطه‌مند است نمی‌پذیرند. ضمن اینکه دانشگاه نرم‌افزارهایی قدرتمند دارد و بودجه خوبی روی این قضیه گذاشته است که مانع سوءاستفاده و سرقت علمی می‌شود.»

ابراهیمی درباره سرقت علمی در ایران افزود: «من خبر دارم سرقت علمی در ایران جدی گرفته نمی‌شود. می‌شنوم که گزارش‌های سرقت علمی از فلان استاد می‌آید، اما صرفا گروهش را عوض می‌کنند و او جای دیگری به تدریسش ادامه می‌دهد. یا در یک دانشگاه دیگر هیچ برخورد با استاد خاطی صورت نمی‌گیرد. برای همین دانشجو هم با خودش می‌گوید چرا نباید سرقت علمی کنم؟»

مجله ساینس نیز پیش از این در مقاله‌ای با عنوان «ایجاد اصول اخلاق علمی در ایران» نوشت: «جایگاه علمی ایران از نظر تولید مقاله در رتبه 22 جهان قرار دارد ولی از نظر تعداد مقالاتی که بدلیل سرقت ادبی در ژورنال‌ها از درجه اعتبار ساقط می شود پس از چین رتبه دوم را داراست.»

و این‌طور ادامه داده بود که: «اصرار برخی مسئولان در اجباری کردن انتشار مقاله ISI برای کسب رتبه علمی و یا دریافت نمره پایان نامه، سبب افت شدید اعتبار مقالات و فساد و بی‌اخلاقی شده و مراجعه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به آژانس‌های فروش پایان نامه و... اعتبار علمی ایران را خدشه دار کرده است. این مسئولین تولید علم را معادل تولید مقاله می‌دانند».

مجازات سارقان علم!

«6 ماه تا یک سال زندان در انتظار سارقان علمی» این مجازاتی است که قانون ایران برای سارقان علمی در نظر گرفته است. به گفته شاهین آخوندزاده، قائم مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور، 40 سال پیش قانونی تصویب شده است که به موجب آن برای کسی که سرقت علمی می‌کند مجازات زندان بین 6 ماه تا یک سال تعیین کرده است. در سطح دنیا نیز کمیته ای به نام COPE وجود دارد که در حقیقت کمیته اخلاقی نشر در دنیا است. مجلات و دانشگاه ها عضو این کمیته می‌شوند و اگر هرگونه خطای علمی که اتفاق بیفتد را به این کمیته گزارش می کنند و کمیته آن را بررسی می‌کند.

در بسیاری از کشورها اتهام سرقت علمی می‌تواند منجر به تعلیق یا اخراج دانشجو شود. گزارش‌های تحصیلی می‌تواند جرایم اخلاقی دانشجویان را نشان دهد و احتمالاً منجر به ممنوعیت ورود دانشجو و دانش‌آموز به کالج و دبیرستان و یا حتی کالج دیگری می‌شود. مدارس، کالج‌ها و دانشگاه با جدیت با سرقت ادبی برخورد خواهند کرد. اکثر موسسات آموزشی کمیته‌های اخلاق تحصیلی دارند که دانشجویان و اقداماتشان را کنترل و بررسی می‌کنند. بسیاری از مدارس دانشجویانشان را در اولین نقض قوانین تعلیق می‌کنند. درصورت ادامۀ تخلفات دانشجویان اخراج می‌شوند.

پیامدهای ناشی از سرقت ادبی به‌صورت گسترده‌ای در دنیای آکادمیک گزارش شده‌اند. زمانیکه با اتهامات سرقت ادبی مواجه شوید، شغل آکادمیک شما از بین می‌رود.

قوانین کپی‌رایت قطعی و غیرمشروط هستند. کسی اجازه ندارد از مواد دیگران بدون ذکر منبع و ارجاع استفاده کند. از طرفی در صورتی که نویسنده‌ای سارقی علمی را مورد پیگیری قضایی قرار دهد، ممکن است به نویسنده غرامت مالی پرداخت شود.

اگر سرقت علمی، ماهیتی پزشکی داشته باشد، پیامد آن می‌تواند حتی منجر به گرفتن جان مردم شود. این نوع از سرقت علمی بسیار شنیع است. پیامدهای سرقت علمی بسیار گسترده هستد و هیچ‌کس هم از آن ایمن نیست.