کد خبر:۶۹۷۰۸۲
یک میزگرد متفاوت در «دانشجو»:
دبیران واحد خواهران تشکل‌ها از دغدغه‌هایشان می‌گویند/ نه فمنیسم، نه تحجر؛ در جستجوی اثرگذاری
روز دختر، بهانه خوبی بود با به سراغ دبیران واحد خواهران چهار اتحادیه تشکل‌های دانشجویی برویم و از آن‌ها بخواهیم تا در یک میزگرد، هم از تجربیات خود در جنبش دانشجویی بگویند و هم کارنامه عملکرد تشکل‌شان در حوزه زنان را تشریح کنند.
گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- سارا عاقلی، نیلوفر هوشمند؛ روز میلاد حضرت معصومه (س) در تقویم ما به نام «روز دختر» نامگذاری شده. روزی برای تکریم جایگاه دختران و شنیدن صدای مطالبات و خواسته‌های آن‌ها. خواسته‌هایی که برآورده‌ساختن‌شان، نه از مسیر فمنیسمِ مورد علاقه‌ی غرب‌گرایان می‌گذرد و نه از راه تحجرِ محبوبِ واپس‌گرایان. دختران مذهبی، متعهد و انقلابی امروز ایران، به دنبال مسیر سومی برای تحقق آرزوهایشان هستند. مسیری منطبق بر آموزه‌های دینی و در عین حال، سازگار با مقتضیات زمانه.
روز دختر، بهانه خوبی بود با به سراغ دبیران واحد خواهران چهار اتحادیه تشکل‌های دانشجویی برویم و از آن‌ها بخواهیم تا در یک میزگرد، هم از تجربیات خود در جنبش دانشجویی بگویند و هم کارنامه عملکرد تشکل‌شان در حوزه زنان را تشریح کنند. خانمها زورمند( اتحادیه انجمن‌های اسلامی دفتر تحکیم وحدت)، طباطبایی( اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل)، نصیری( اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان) و صادقی( جنبش عدالتخواه دانشجویی) دعوت ما را برای این میزگرد پذیرفتند. مشروح این نشست در ادامه تقدیم می‌شود.
ورودتان به فضای جنبش دانشجویی با چه تجربه خاصی همراه بود؟ و با انگاره‌های «مردواره» چه برخوردی داشتید و این انگاره‌ها چه تاثیری بر عملکرد شما در تشکل‌هایتان داشتند؟
نصیری: نگاه اطرافیان به یک دانشجوی تشکیلاتی با یک دانشجوی غیر تشکیلاتی متفاوت است؛ حتی بعضا تشکیلاتی بودن باعث می‌شود که مقبولیت او بیشتر شود و اطرافیان مدیریت یک جمع را راحت‌تر به یک فرد تشکیلاتی می‌سپارند در عین حال انتظارات هم از او بالا می‌رود. تلاش من این بوده که همکاران تشکیلاتیم را فارغ از جنسیت ببینم؛ اما گاهی اوقات فضای سخت تشکیلات دختران را به این سمت سوق می‌دهد که برای مقبولیت و پیش برد کارهایشان مردواره رفتار کنند که این خود یک رفتار جنسیت زده است.
صادقی: من به شخصه واکنش خاصی نسبت به حضورم در تشکیلات دریافت نکردم، چون نگاهم به حضور در تشکیلات طبق تفکر اسلام ناب را یک تکلیف اجتماعی می‌دانستم، تکلیفی که به عهده همه است فارغ از اینکه زن هستند یا مرد؛ نه اینکه یک ضرورت پیش بیاید و یک خانم قدم در فضایی مردانه بگذارد.
طباطبایی: بعد از ورودم به تشکلات با یک قانون نانوشته روبرو شدم که توقع می‌رفت خانمها خیلی عمیق به کار‌ها ورود نکنند این تفکر هم فقط از طرف آقایان القا نمی‌شد بلکه برخی خانمها خواهان این بودند که در حاشیه قرار گیرند و در چنین فضایی که یک خانم می‌خواست پیشرو باشد ابتدا توسط خواهران تشکیلاتی پس زده می‌شد و سپس به سد برادران تشکیلاتی برای فعالیت زنان بر می‌خورد.
نصیری: نگاه اطرافیان به یک دانشجوی تشکیلاتی با یک دانشجوی غیر تشکیلاتی متفاوت است؛ حتی بعضا تشکیلاتی بودن باعث می‌شود که مقبولیت او بیشتر شود و اطرافیان مدیریت یک جمع را راحت‌تر به یک فرد تشکیلاتی می‌سپارند در عین حال انتظارات هم از او بالا می‌رود. تلاش من این بوده که همکاران تشکیلاتیم را فارغ از جنسیت ببینم؛ اما گاهی اوقات فضای سخت تشکیلات دختران را به این سمت سوق می‌دهد که برای مقبولیت و پیش برد کارهایشان مردواره رفتار کنند که این خود یک رفتار جنسیت زده است.
صادقی: من به شخصه واکنش خاصی نسبت به حضورم در تشکیلات دریافت نکردم، چون نگاهم به حضور در تشکیلات طبق تفکر اسلام ناب را یک تکلیف اجتماعی می‌دانستم، تکلیفی که به عهده همه است فارغ از اینکه زن هستند یا مرد؛ نه اینکه یک ضرورت پیش بیاید و یک خانم قدم در فضایی مردانه بگذارد.
طباطبایی: بعد از ورودم به تشکلات با یک قانون نانوشته روبرو شدم که توقع می‌رفت خانمها خیلی عمیق به کار‌ها ورود نکنند این تفکر هم فقط از طرف آقایان القا نمی‌شد بلکه برخی خانمها خواهان این بودند که در حاشیه قرار گیرند و در چنین فضایی که یک خانم می‌خواست پیشرو باشد ابتدا توسط خواهران تشکیلاتی پس زده می‌شد و سپس به سد برادران تشکیلاتی برای فعالیت زنان بر می‌خورد.
در چنین فضای رادیکال گونه‌ای است که فمینیسم رشد می‌کند. در چنین فضایی آقایان به واسطه این که خانمها را همیشه در حاشیه دیده اند نمی‌توانند به آن‌ها اعتماد کنند؛ بنابراین همیشه موضوع را به شکل یک جانبه از سمت آقایان نبینیم بلکه این خود خانمها هم هستند که باید برای رشد تلاش کنند؛ با این که بگوییم خانمها در تشکیلات مردواره می‌شوند موافق نیستم، چون محیط کار بستری برای بروز احساسات شبیه آنچه که در محیط خانواده از سمت خانمها می‌بینیم، نیست؛ این کمرنگ شدن احساسات بنابر اقتضای محیط کار است. امروز مطالعه مهم‌ترین و پیش برنده‌ترین سلاح برای خانم‌هایی است که در اندیشه ارتقای توانمدی هایشان در تشکیلات هستند.
زورمند: زمان ورودم به دانشگاه با تشکیلاتی تحت عنوان انجمن اسلامی آشنا شدم؛ تشکیلاتی که در عین رعایت چارچوب‌های اسلامی با قالب‌های تشکیلاتی (تشکیلات خواهران و برادران) به همه دانشجویان فارغ از جنسیت زمینه ظهور و فعالیت در بخش‌های مختلف را می‌داد. بعد از ورودم به اتحادیه این نگاه را در سایر انجمن‌های اسلامی عضو اتحادیه یافتم؛ نگاهی تحت عنوان جوان مومن انقلابی فارغ از خانم یا آقا بودن. در فضایی که نگاه تکلیف محور وجود داشته باشد دیگر نباید منتظر واکنش خاصی از طرف برادران یک تشکیلات نسبت به فعالیت‌های بانوان باشیم.
فلسفه وجودی دفتر خواهران در تشکل‌ها چیست؟ چرا همه اتحادیه‌های دانشجویی واحد دفتری تحت عنوان خواهران دارند؟ صرفا دلایل تشکیلاتی دارد تا بدنه خواهران را از برادران منفک کند یا بلوغ محتوایی برای ورود به حوزه زنان چنین ابزار تشکیلاتی را می‌طلبد؟ خود شما برای ورود به موضوع زنان از چه ابزار‌های کوتاه مدت و بلند مدتی استفاده می‌کنید؟
زورمند: بیشتر از ۶۰ درصد دانشجویان امروز را دختران تشکیل می‌دهند؛ این نشان دهنده یک ظرفیت بالا در بدنه دختر خانم هاست. نگاه ما هم به دانشگاه به تعبیر رهبر انقلاب کارخانه انسان سازی است یعنی محیطی که علاوه بر رشد علمی؛ رشد فکری و اجتماعی هم باید در آن اتفاق بیافتد؛ حالا در چنین دانشگاهی بیش از نیمی از دانشجویان خانمها هستند بنابراین در تشکیلات اسلامی باید قسمتی ویژه رشد خواهران وجود داشته باشد؛ از طرفی این خواست اسلام است که ما جامعه‌ای بصیر داشته باشیم جامعه هم در برگیرنده زنان و مردان است بنابراین ما نیاز به زنان و مردان بصیر داریم و این بصیرت در بستری خاص مانند تشکیلات رشد می‌کند.
این از بُعد تشکیلاتی، اما از بعد محتوایی هم چنین ضرورتی وجود دارد البته موضوع حوزه زنان فقط ویژه امروز جامعه ما نیست بلکه درک اهمیت آن امروز به ویژه از طرف تشکل‌های انقلابی به وجود آمده است وگرنه موضوعی است که در گذشته وجود داشته و هم در آینده باز وجود خواهد داشت.
معتقدیم برای حل موضوعات حوزه زنان، بانوان باید ورود کنند؛ درست است که در برخی از مراکز مطالعاتی حوزه زنان، مردان عهده دار و پیش برنده مسئولیت‌ها هستند، اما پرداخت و حل دقیق و جامع چالش‌های زنان در گرو دغدغه و پیش قدم شدن خانمها هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ عملیاتی است، اما بعد از آن می‌توانیم با پرچمداری خانمها این مسئله را برای همگان تبدیل به مسئله کنیم. دفتر تحکیم وحدت توانسته حوزه زنان را برای همه اعضای شورای مرکزی تبدیل به مسئله کند.
سال گذشته هم که خانم رضوی نماینده تحکیم در دیدار دانشجویی با رهبر انقلاب بود و قسمتی از متن صحبت‌ها به نقد رویکرد برخی از مجموعه‌های مذهبی بر می‌گشت که از ظرفیت خواهران استفاده نمی‌کنند و باعث حضور فرمایشی و حاشیه‌ای بانوان می‌شوند که صحبت رهبر انقلاب مبنی بر این که «اگر نگاه آقایان به این شکل است باید اصلاح شود» در همین راستا اتفاق افتاد.
یکی از ابزار‌های دفتر تحکیم وحدت برای ورود به موضوع زنان نشریه "ندا" هست که از سال گذشته مسیر خود را در پیش گرفته و با انتشار ۹ شماره سعی در اثر گذاری بر مخاطبین عام دانشگاهی داشته؛ از طرفی به مناسبت ایامی که مرتبط به حوزه زنان بود مانند روز جهانی منع خشونت علیه زنان هم نشستی تخصصی با حضور دفاتر در این باره برگزار کردیم و هم نشریه "ندا" در این راستا ویژه نامه تولید کرد؛ برخی از نشست‌ها حالت عمومی داشت و درایام میاندوره برگزار شد و برخی به شکل ماهانه با حضور دفتر خواهران‌ها به منظور بررسی مسائل حوزه زنان و تصمیم برای نوع پرداختن به آن.
برای پایان دوره نیز نشست تخصصی برهان را مد نظر داریم که یک نشست برای ورود محتوایی به حوزه زنان است؛ برای این نشست چند محور مشخص شده که مسئولین دفاتر خواهران یک محور را انتخاب و در راستای آن مقاله می‌نویسند در نهایت مقاله‌های منتخب برای ارائه در تشست پایان دوره انتخاب می‌شوند. این محور‌ها بر اساس نیاز‌های فعلی جامعه در حوزه زنان طراحی شده است برای مثال عدالت جنسیتی، حضور اجتماعی بانوان، جریان شناسی فمینیسم و غیره.
چشم اندازمان از این نشست تخصصی در حوزه زنان هم طرح مسئله و هم بحث و بررسی توسط خود دانشجویان است در نهایت قصدمان رسیدن به راهکار و راهبرد است؛ نشست برهان با همه ابعاد محتوایی آن یکی از برنامه‌های کوتاه مدت تحکیم در حوزه زنان است.
اما چشم انداز ما از نشریه "ندا" یک برنامه بلند مدت است به این صورت که در کنار شماره‌های ماهانه که مسئله محور پیش می‌روند یک "ندای تخصصی" هم در دستور کارمان قرار دارد ندای تخصصی هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ مخاطب سنجی متفاوت خواهد بود.
برای روز زن این دفاتر تحکیم بودند که برنامه‌های صحنی را در قالب مناظره یا سخنرانی پیش می‌بردند و اتحادیه با تهیه ویژه نامه "ندا" برای روز زن با محور عدالت جنسیتی که تحت عنوان "عدالت وارون" توزیع سراسری شد به موضوع ورود کرد.در حال حاضر اکثر انجمن‌های اسلامی عضو تحکیم نشریه ویژه دختران دارند مانند نشریه صدا، آفتاب، بانو، شهربانو و غیره.
طباطبایی: بدو شکل گیری دفتر خواهران با دلایل تشکیلاتی بوده دلایلی که در حال حاضر نیز وجود دارد، اما همچنان این نگاه حاشیه‌ای به تشکیلات خواهران در برخی مجموعه‌ها وجود دارد که یکی از دلایلش می‌تواند اقدام دیرتر بانوان در مسئله تشکیلات سازی باشد؛ معتقدم تشکیلات خواهران اگرچه نوپا نیست و مدت هاست که پیگیری می‌شود، اما هنوز تا رسیدن به بلوغ کار دارد. در دفاتر هم وضعیت تشکیلات دختران دقیقا به تناسب فعالیت و جدیت خود بانوان در آن تشکل است؛ در برخی از تشکل‌ها خانمها با توانمدی هایشان باعث می‌شوند که بار زیادی از دفتر به دوش آن‌ها باشد.
راه خارج کردن تشکیلات خواهران از حاشیه (اگر در حاشیه باشد) ایجاد دغدغه برای دختران است از طرفی جای مسایل زنان در سیستم آموزشی ما خالی است تا از این طریق بتوان دغدغه و الگو سازی کرد.
در حال حاضر در اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل دفاتری داریم که اردوی ویژه خواهران با سرفصل موضوعات زنان برگزار می‌کنند که نشان از قدم‌های روبه جلو در این حوزه است.
اتحادیه دانشجویان مستقل یکی از نشست‌های اصلی خود به موضوع زن پرداخت و در نشست‌های شورای عمومی تلاش می‌کردیم بر اساس نیاز‌های دفاتر در قالب کلاس‌های تشکیلاتی به موضوعات ویژه بانوان ورود کنیم. در دوره آموزشی جهاد اکبر برنامه‌های تحت عنوان "زن و عرصه اجتماعی" داشیم که هم خانمها و هم آقایان مخاطب آن بودند.
نشست "کوثرانه" نیز در قالب یک اردوی تشکیلاتی چند روزه به مناسبت روز زن برای بانوان فعال دفاتر اتحادیه با شعار "بانوی مسلمان انقلابی؛ پرچمدار حیا، عزت، بصیرت" برگزار شد و در سه سطح مهارتی، ایئولوژیک و تشکیلاتی محتوا تولید و عرضه کرد؛ تلاش در این نشست ارائه الگو از زن انقلابی بود درست بعد از این نشست بود که موج اردو‌های ویژه خواهران در سطح دفاتر کلید خورد.در این بین گعده‌های مطالعاتی هم وجود داشته که گاهی بازتاب آن را در نشریه تشکیلاتی "ریحانه" شاهد هستیم.
صادقی: یکی از دلایل وجود تشکیلات خواهران و برادران در اتحادیه‌ها به موضوعات تشکیلاتی و حفظ چارچوب‌ها بر می‌گردد، اما با این حال حضور، فعالیت و مسیر دختران در یک تشکل منفک از پسران نیست و به لحاظ محتوایی در قالب دوره‌های آموزشی برای افراد تشکل تدارک دیده می‌شود سعی می‌کنیم سرفصل‌های حوزه زنان و نیاز‌های دختران در تشکیلات را آموزش دهیم هم در بعد تشکیلاتی و هم در بعد محتوایی.
در هر تشکلی ممکن است افرادی باشند که به لحاظ محتوایی در سطح بالایی نباشند و این موضوع باعث شود کمتر در بحث‌ها ورود کنند و این موضوع الزاما ارتباطی به جنسیت افراد ندارد و برعکس؛ در برخی از تشکل‌ها هم فضای رقابت وجود دارد که تعداد خانمها بیشتر است یا آقایان که آن را هم مطلوب نمی‌دانیم.
جنبش عدالتخواه به لحاظ ساختاری با دیگر اتحادیه‌های دانشجویی متفاوت است و مسئله محور جلو می‌رود و بر اساس ظرفیت هایش مسائل را اولویت بندی می‌کنند و در هر دوره به چند مسئله مشخص می‌پردازد. ممکن است خانمها بیشتر در مسائل فکری ورود کنند، ولی در برخی از تشکل‌های ما یک موضوع مشخص مانند عدالت اجتماعی را خانمها پیگیری می‌کنند در عین حال ممکن است مردواره شدن در یک تشکیلات بخاطر نوع کنشش بیشتر باشد.
امسال جنبش عدالتخواه دانشجویی در قالب جلساتی مانند "سیاست گذاری‌های حوزه خانواده" و "بررسی دیدگاه امام (ره) و رهبری درباره زنان و خانواده" خواهران فعال را گرد هم جمع کرد. در نشست‌های سالانه هم جزواتی با این مباحث ارائه می‌کنیم. زمانی هم پیش می‌آید که یکی از مسائل حوزه زنان به عنوان موضوعات در دست بررسی جنبش قرار می‌گیرد مانند بیمه زنان خانه دار که چند سال قبل پیگیری شد.
نصیری: علت وجود هر تشکیلاتی باید هم مسائل تشکیلاتی باشد و هم مسائل محتوایی؛ تشکیلات خواهران هم از این قاعده مستثنا نیست. مجموعه و تشکیلاتی که ادعای اسلامی بودن دارد نمی‌تواند گرفتار اختلاط باشد بنابراین باید در آن چارچوبی وجود داشته باشد تا حدود رعایت شود البته اصل پیش برد کار‌ها بر اساس قاعده جمعی است.
برخی از فعالیت‌ها در عرف امروز جامعه مردانه تلقی می‌شود و طبق شانی که ما برای خانم قائل هستیم ترجیح می‌دهیم که به چنین مسئله‌ای نپردازد. از طرف دیگر خیلی هم موافق ورود آقایان به مسائل زنان و اضهار نظر درباره آن نیستیم، چون یک آقا چطور می‌تواند درباره حجاب اضهار نظر کند وقتی آن را درک نکرده.
یک نگاه فمینیستی است که تحت هر شرایطی حضور زن را در جامعه می‌خواهد و یک نگاه متحجرانه برای حضور به دنبال ضرورت می‌گردد در این میان این نگاه اسلامی است که تعریف را از حضور به تاثیر تغییر می‌دهد و به دنبال تاثیر زن در جامعه است و این تاثیر از طرق گوناگون اتفاق می‌افتد.
در فضای اتحادیه هم سعی کردیم با برنامه‌های مطالعاتی و تشکیلاتی ویژه خواهران به حوزه زنان ورود کنیم؛ در قالب همایش آموزشی زن و خانواده که چند مرحله‌ای بود و دور اول آن اردیبهشت برگزار شد؛ تلاش کردیم دانشجویان مستعد را جذب و پرورش بدهیم و فاز دوم آن در حال برگزاری است. برای روز زن هم یک بسته فرهنگی در قالب نمایشگاه برای دفاتر ارسال کردیم. در هر شماره از نشریه الکترونیکی "جادنامه" یک ستون به حوزه زنان اختصاص دارد.
این میزگرد به مناسبت روز دختر و ولادت حضرت معصومه (س) است؛ مناسبتی که در عین گرامیداشت می‌تواند دستاویزی برای پرداختن به مسائل زنان جوان جامعه ما باشد، اما در مقابل عده‌ای معتقدند که پررنگ کردن روز دختر در کنار روز زن می‌تواند منجر به گسترش انگاره‌های جنسیتی در جامعه شود و ازدواج را به عنوان تنها عامل هویت بخش برای زنان تبدیل کند که این نگاه هم آسیب‌هایی به همراه دارد؛ نظر شما در این باره چیست؟
طباطبایی: نامگذاری یک روز به نام روز دختر یک بستر برای بها دادن به دختران و پرداختن به مسائلشان است پس یک فرصت برای گوشزد کردن جایگاه ویژه بانوان در جامعه است. ازدواج فقط برای خانمها نیست که یک منبع هویت بخش به شمار می‌آید بلکه آقایان نیز با ازدواج وارد برهه جدیدی از زندگی می‌شوند؛ هویتی که ازدواج برای انسان‌ها می‌سازد نفی هویت قبلی آن‌ها نیست بلکه ادامه و تکمیل سیر زندگی اوست و یک مرحله از زندگانی اوست و در این باره تفاوتی بین زن و مرد نیست.نگاهی که بعد از ازدواج زنان با هویت همسرانشان شناخته بشوند در جامعه ما وجود ندارد یا در حال برچیده شدن است؛ در حال حاضر زنان و دختران جامعه ما چالش‌های جدی تری دارند که تمرکزمان را باید معطوف به آن کنیم.
نصیری: میلاد حضرت معصومه (س) چند سالی است که به عنوان روز دختر نامگذاری شده و از طرف جریان‌های فمینیستی هم مورد هجوم قرار می‌گیرد؛ در حالی که این نشان از برداشت اشتباه از روز دختر و روز زن دارد.
در روایات داریم که در امام کاظم (ع) افرادی برای سوال به ایشان مراجعه کردند و ایشان به دخترشان حضرت معصومه (س) ارجاع دادند و زمانی که پاسخ فرزندشان را شنیدند فرمودند: «فدا‌ها ابوها» و معتقدیم که این فرمایش امام (ع) نشان از نبوغ و شایستگی حضرت دارد و فراتر از رابطه پدر و فرزندی است. بنابراین چنین شخصیتی می‌توانند الگویی برای دختران جامعه ما در ایفای نقش دختری در خانواده و جامعه باشند و شخصیت حضرت زهرا (س) الگویی در ایفای نقش مادری و همسری برای بانوان مسلمان هستند.
زورمند: میلاد حضرت زهرا (س) و صرفا روز زن نیست بلکه روز میلاد رحمت است و متعلق به همه بانوان در همه سنین است و مجزا کردن روز زن از روز دختر قابل قبول نیست. هم حضرت زهرا (س) و هم حضرت معصومه (س) هر دو از بزرگان دین ما و بانوان اثرگذاری بودند که با حضور خود جامعه معاصر خویش و حتی بعد از آن را متحول کردند؛ در چنین روزی ما نگاهمان به کرامت انسانی حضرت هست نه صرفا تجرد یا تاهل ایشان. در روز میلاد حضرت معصومه (س) بجای پرداختن به تجرد، از جایگاه و الگو بودن ایشان سخن بگوییم؛ الگویی برای همه انسان‌ها هم زنان و هم مردان.
صادقی: اشتباه اینجاست که از میلاد حضرت معصومه (س) که به عنوان روز دختر نامگذاری شده، فقط به تجرد ایشان توجه کنیم، چون بی انصافی و تقلیل دادن مقام ایشان است. اما این روز می‌تواند فرصتی باشد که به مشکلات و مسائل دختران بپردازیم. نگاه صحیح به روز دختر می‌تواند در تکریم دختران و اهمیت تربیت ایشان و هویت بخشی به کودکان‌مان باشد. ما در هویت بخشی به دختران ضعیف عمل کردیم. حتی در مسئله حجاب و فلسفه آن عملکرد مناسبی نداشتیم. به جای برجسته کردن مسئله تجرد در روز دختر، به بررسی شخصیتی و تربیتی و سیره حضرت معصومه (س) باید پرداخت.
لینک کپی شد
گزارش خطا
۰
خبرهای مرتبط
ارسال نظر
*شرایط و مقررات*
خبرگزاری دانشجو نظراتی را که حاوی توهین است منتشر نمی کند.
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگیلیش) خودداری نمايید.
توصیه می شود به جای ارسال نظرات مشابه با نظرات منتشر شده، از مثبت یا منفی استفاده فرمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابهی دارند، انتشار نمی یابد.