ماهواره‌های داخل انبار از ماهواره‌های داخل مدار بیشتر شده است! / وعده وعید‌های پوچ ترمز توسعه صنعت فضایی را کشیده است

به گزارش خبرنگار علم و فناوری گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، فناوری فضایی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتدار ملی و توسعه پایدار، نقش بی‌بدیلی در تقویت جایگاه اقتصادی، سیاسی، نظامی و راهبردی کشورها ایفا می‌کند. منظومه‌های ماهواره‌ای، از ارتباطات و ناوبری گرفته تا نظارت و مدیریت منابع، زیربنای پیشرفت در دنیای مدرن هستند. با این حال، صنعت فضایی ایران گرفتار وعده‌های پوچ، سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد و تعلل‌های مکرر شده است. در ادامه به بررسی چگونگی و تبعات این اهمال کاری ها و امروز و فردا کردن ها در توسعه صنعت فضایی میپردازیم:

صنعت فضایی، دروازه طلایی تکنولوژی آینده

فناوری فضایی در ابعاد مختلف برای ایران حیاتی است. در بعد اقتصادی، ماهواره‌های سنجش از دور می‌توانند بهره‌وری کشاورزی و مدیریت منابع آب را در کشوری با چالش‌های اقلیمی مانند ایران بهبود بخشند. در بعد سیاسی، استقلال در فناوری فضایی وابستگی به قدرت‌های خارجی را کاهش داده و دیپلماسی فضایی را تقویت می‌کند. در حوزه نظامی، ماهواره‌های جاسوسی و ارتباطی برای رصد تهدیدات و هماهنگی عملیات ضروری هستند. در بعد راهبردی، تسلط بر فضا به معنای حفظ برتری در قلمروی چهارم (فضا) است.

رهبر انقلاب بارها بر اهمیت این صنعت تأکید کرده و در سال 1398 آن را «یکی از پایه‌های اقتدار ملی» خوانده‌اند. ایشان در سال 1400 نیز فرمودند: «فناوری فضایی باید به‌صورت بومی توسعه یابد تا کشور از وابستگی رها شود.» کارشناسان نیز توسعه منظومه‌های ماهواره‌ای بومی در مدارهای زمین‌آهنگ (LEO) و زمین‌ثابت (GEO) را برای تبدیل ایران به قدرت منطقه‌ای ضروری می‌دانند. با این حال، عملکرد فعلی سازمان فضایی ایران  با این دیدگاه راهبردی فاصله‌ای عمیق دارد.

سیاست‌گذاری‌های غلط و وعده‌های پوچ

مسولین دولتی و سازمان فضایی ایران به جای ارائه برنامه‌های عملیاتی، به وعده‌های مبهم و غیرواقع‌بینانه بسنده کرده‌اند. رئیس سازمان فضایی، که مسولیت اصلی توسعه فناوری فضایی را بر عهده دارد، گرفتار امروز و فردا کردن و اولویت‌بندی‌های نادرست شده است. به جای سرمایه‌گذاری در منظومه‌های ماهواره‌ای با کاربردهای گسترده، منابع به پرتاب‌های تک‌ماهواره‌ای با بازده محدود اختصاص یافته است. این رویکرد مانع ایجاد زنجیره ارزش در صنعت فضایی شده و ایران را از رقابت منطقه‌ای عقب نگه داشته است.

عدم هماهنگی میان سازمان فضایی، وزارت ارتباطات و پژوهشگاه فضایی نیز به تأخیر در پروژه‌ها دامن زده است. برای مثال، پروژه ماهواره «ناهید» سال‌هاست که در مرحله آزمایش متوقف مانده و هیچ چشم‌انداز روشنی برای عملیاتی شدن آن وجود ندارد. در حالی که کشورهای منطقه مانند امارات و ترکیه با برنامه‌ریزی هدفمند در حال پیشی گرفتن هستند، ایران در دام بوروکراسی و سوءمدیریت گرفتار شده است.

نگاهی به پرتاب‌های به تعویق افتاده، جای ماهواره درمدار فضایی است نه انبار!

یکی از بارزترین مصادیق اهمال‌کاری سازمان فضایی، تأخیرهای مکرر در پرتاب‌های برنامه‌ریزی‌شده است. در دی‌ماه 1403، رئیس سازمان فضایی در مصاحبه‌ای از برنامه پرتاب ماهواره‌های سنجشی پارس-2، پارس-3، طلوع-3 و ظفر-2 خبر داد. سالاریه راجع به پرتاب های آتی کشور اعلام کرد:

"ماهواره پارس-2 که همراه با گروه فضایی صاایران درحال توسعه است، در دهه فجر رونمایی می‌شود و دقت زیر 4 متر دارد. باتوجه به لزوم قرارگیری در مدار خورشیدآهنگ، پرتاب آن احتمالاً در سال 1404 یا دیرتر انجام می‌شود. اگر پرتابگر داخلی و ایستگاه فضایی ما آماده باشند، پرتاب به‌صورت داخلی و در غیر این صورت از پرتابگر خارجی استفاده می‌شود.

ماهواره پارس-3 با دقت حدود 2 متر درحال ساخت است که پژوهشگاه فضایی ایران روی آن کار می‌کند و اکنون در مراحل طراحی قرار دارد و فرایند ساخت آن به‌زودی آغاز می‌شود. ماهواره پایا و ظفر قرار بود اوایل زمستان امسال پرتاب شوند. باتوجه به برنامه‌ریزی برای پرتاب با پرتابگر خارجی و به دلیل لزوم قرارگیری در مدار خورشیدآهنگ، این پرتاب چند ماه به تعویق افتاده است. ما این پرتاب را در نیمه اول سال 1404 انجام خواهیم داد و به احتمال زیاد، این پرتاب در اواخر بهار 1404 انجام خواهد شد."

با توجه به بیان صریح آقای سالاریه، قرار بود ماهواره پارس-2 در صورت آمادگی پرتابگر و سایت داخلی توسط ایران پرتاب شود و در غیر این صورت، با پرتابگر خارجی عملیاتی گردد. همچنین، پرتاب طلوع-3 و ظفر-2 برای بهار 1404 با پرتابگر خارجی برنامه‌ریزی شده بود. با این حال، هیچ‌کدام از این پرتاب‌ها محقق نشده و سکوت خبری در این‌باره ادامه دارد.

علاوه بر این، ماهواره ناوک، یک ماهواره مکعبی 40 کیلوگرمی برای ارتباطات مخابراتی در ارتفاع بالا، در دی‌ماه 1403 رونمایی شد، قرار بود این ماهواره با ماهواره‌بر سیمرغ بهینه پرتاب شود، اما این پروژه نیز در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. در بهمن 1403، وزیر دفاع از انجام دو پرتاب داخلی در همان ماه خبر داد  اما تنها یک پرتاب با ماهواره‌بر سیمرغ بهینه انجام شد و مطابق اعلام برخی رسانه های پرتاب ناموفق بوده است. این شکست‌ها و تأخیرها نشان‌دهنده ضعف در برنامه‌ریزی و هماهنگی است که روند توسعه فضایی کشور را با اخلال جدی مواجه میکند.

 پایگاه فضایی چابهار، آینده فضایی ایران یا ساختمان نیمه کاره ؟

علاوه بر پرتاب‌های به تعویق افتاده، توسعه زیرساخت‌های کلیدی مانند پایگاه فضایی چابهار نیز متوقف شده است. مطابق اعلام رییس سازمان فضایی بهره برداری از فاز اول آن میبایست تا آخر سال 1403 انجام میشد ولی این مسله هم به تعویق افتاد و خبری از عملیاتی شدن این پایکاه محوری نیست.

 این پایگاه، که به دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به خط استوا برای پرتاب به مدارهای بالاتر (مانند GTO) حیاتی است، سال‌هاست با توقف و کندی مواجه بوده است. با وجود فعالیت‌های اخیر، هیچ اطلاعات شفافی درباره وضعیت کنونی آن منتشر نشده است و تصاویر ماهواره ای هم گویای کند شدن فرایند توسعه مهم ترین پایگاه فضایی کشور هستند.

ایران در حال توسعه ماهواره‌برهای سیمرغ بهینه و سریر و بلوک‌های انتقال مداری است، اما این پروژه‌ها نیز با کندی پیش می‌روند. بدون تکمیل پایگاه چابهار و پرتابگرهای پیشرفته، دستیابی به مدارهای بالاتر غیرممکن خواهد بود و این اختلال مدیریتی ترمز توسعه صنعت فضایی را میکشد.

تعلل برخلاف نظرات رهبری و کارشناسان

تعلل در توسعه صنعت فضایی برخلاف نظرات صریح رهبر انقلاب و توصیه‌های کارشناسان است. رهبر انقلاب در سال 1398 تأکید کردند که «فناوری فضایی کشور را در مسیر اقتدار قرار می‌دهد.» کارشناسان نیز هشدار داده‌اند که بدون توسعه منظومه‌های ماهواره‌ای، ایران در رقابت منطقه‌ای عقب خواهد ماند. برای مثال، رئیس سابق سازمان فضایی در سال 1399 اعلام کرد که «سرمایه‌گذاری در منظومه‌های ماهواره‌ای برای حفظ جایگاه منطقه‌ای ضروری است.» با این حال، سازمان فضایی ، از عمل به این توصیه‌ها شانه خالی کرده است. این در حالی است که کشورهایی مانند هند یا حتی برخی کشور های عربی روند توسعه خود را با وضعیت مطلوبی پیش برده اند.

عدم حمایت مطلوب از بخش خصوصی نیز فرصت‌های بسیاری را هدر داده است. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی آمادگی خود را برای مشارکت در ساخت ماهواره‌ها اعلام کرده‌اند، اما بوروکراسی و نبود حمایت مالی، مانع همکاری شده است که البته این مسله فراتر از حیطه عمل سازمان فضایی است و نیازمند حمایت دولتی و حاکمیتی از این شرکت ها در فرایند توسعه فضایی کشور وجود دارد.

پیامدهای تعلل در توسعه فضایی کشور

تأخیر در پرتاب‌ها و توقف زیرساخت‌ها پیامدهای جدی دارد. در بعد اقتصادی، وابستگی به خدمات ماهواره‌ای خارجی  هزینه‌های گزاف و مخاطرات امنیتی به دنبال دارد. در بعد سیاسی، ناتوانی در ارائه خدمات ماهواره‌ای به منطقه، فرصت‌های دیپلماسی فضایی را از ایران سلب می‌کند. در حوزه نظامی، فقدان ماهواره‌های پیشرفته، توان رصد و هماهنگی عملیات را محدود می‌سازد. در بعد راهبردی، عقب‌ماندگی در فناوری فضایی، ایران را از رقابت جهانی محروم می‌کند. فارغ از بحث خدمات، پروژه های بزرگ ملی مانند منظومه ماهواره ای شهید سلیمانی نیازمند افزایش کیفی و کمی ماهواره های عملیاتی کشور است که با این وضعیت نامطلوب، برنامه های توسعه دیروز به حسرت های امروز تبدیل می شوند و تبعاتی نظیر افزایش هزینه های اقتصادی و عقب ماندگی فناورانه هم در بعد دانشگاهی و هم عملیاتی خواهیم داشت.

صنعت فضایی ایران، که می‌توانست موتور محرک اقتدار ملی باشد، به بازیچه‌ای برای وعده‌های پوچ تبدیل شده است. پرتاب‌های به تعویق افتاده، توقف توسعه پایگاه چابهار، و سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد، روند توسعه علمی کشور را با اخلال جدی مواجه کرده است. این تعلل برخلاف نظرات رهبر انقلاب و توصیه‌های کارشناسان است و ایران را در خطر عقب‌ماندگی دائمی قرار داده است. حال، باید دید برنامه سازمان فضایی برای مدیریت این شرایط نامطلوب چیست و در ماه های آتی ماهواره ای ساخت متخصصان کشوررا کجا مشاهده میکنیم؟ در مدار های فضایی یا گوشه انبار سازمان فضایی؟