گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو-عباس اسماعیل گل؛ فضای مجازی و شبکه های اجتماعی برآمده از آن، نقشی غیرقابل انکار در جوامع امروزی دارند. این رسانه ها با برخورداری از قابلیت ها و امکانات کم نظیر، دسترسی کاربران به آخرین اخبار، اطلاعات و محتوای صوتی و تصویری را به کمترین زمان ممکن رسانده اند. فراگیر بودن این رسانه ها علیرغم هم امتیازات و امکاناتی که در اختیار کاربران قرار می دهد، نوعی چالش و دغدغه را نیز به دنبال خود دارد؛ امکان تولید و ارائه محتوا در فرمت های مختلف از سوی هر کاربر، گروه، سازمان و نهادی در این فضا وجود دارد. در این جاست که بحث رگولاتوری یا تنظیم گری محتوا خاصه از نوع صوتی و تصویری اش که حائز جذابیت های سمعی و بصری است، به میان می آید و اهمیت پیدا می کند. اصولا تصور فضای مجازی با لحاظ گستردگی و وسعتی که از آن برخوردار است، بدون مقوله تنظیم گری و نظارت بر محتوا در آن مشکل و دور از دسترس است. به طور قطع، تنظیم گری محتوا در فضای مجازی، وجود یک متولی مشخص و قانونی را می طلبد که با استفاده از اهرم ها و پشتوانه های قانونی، نظارت کامل و جامعی بر این فضا داشته باشد. در همین راستا، سازمان تنظیم گری (رگولاتوری) محتوای صوت و تصویر آنلاین در فضای مجازی با لحاظ همین نیاز و دغدغه شکل گرفته و مشغول به فعالیت است.
اهمیت تنظیم گری محتوا در فضای مجازی و ضرورت وجود یک نهاد قانونی و پاسخگو برای تحقق این مهم، محور گفت و گو با دکتر علیرضا چابکرو، مدرس و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه است که در ادامه از نظرتات میگذرد:
به عنوان یک کارشناس ارتباطات چه تعریفی از رگولاتوری و تنظیم گری در فضای مجازی دارید و این تنظیم گری به خصوص در زمینه محتوای صوت و تصویر چقدر اهمیت دارد؟
انتظار دارم با پیشرفت تکنولوژی و افزایش پهنای باند دسترسی به اینترنت و به طبع فضای مجازی، بحث تنظیم پررنگ و در عوض، محدودیت کمرنگ شود. تنظیم گری را به هیچ عنوان مترادف با اعمال محدودیت نمی دانم و به نظرم حکومت ها هم نباید به این سمت و سو بروند. محتوا باید متناسب و مناسب جامعه مخاطبان هدف خود باشد. در خبر مقوله ای داریم تحت عنوان «دروازه بانی» که صحت و سقم خبر راستی آزمایی می شود و حتی مصلحت ها هم مدنظر قرار می گیرد. این مقوله برای فضای مجازی نیز مصداق دارد. در بحث لزوم تنظیم گری در فضای مجازی شبهه ای وجود ندارد، فقط چگونگی اجرا و اعمال آن مطرح است که به محدودیت و یکنواختی نزدیک نشود.
گاهی تنظیم گری با فیلترینگ در یک ردیف قرار می گیرد. چقدر تفاوت میان این دو مفهوم وجود دارد؟
فیلترینگ دارای یک بار سیاسی است و معمولا از سوی حکومت ها و دولت ها دنبال می شود اما رگولاتوری مانند یک پزشک و طبیب است که دغدغه مخاطب را دارد و او را از آن چه برایش ضرر دارد برحذر می کند. البته گاهی نظام ها و دولت ها هم برای اعمال فیلترینگ همین ادله را می آورند، پس باید دقت داشت که دو مفهوم با یکدیگر اشتباه گرفته نشوند.
تنظیم گری محتوا در فضای مجازی چه تفاوت هایی با رسانه هایی که پیش از این تجربه شده است دارد؟
تفاوت اصلی اش در تنوع فضای مجازی است. رسانه های پیش از این، تنوع چندانی نداشتند و طبیعتا اعمال تنظیم گری در آنها آسان بود. تنوع محتوا در فضای مجازی اما فراوان و حتی می توان گفت نامحدود است. در فرمت های مختلف می توان محتوا تولید و در این فضا منتشر کرد. در رسانه های سنتی، ما با یک فرمت و نوع از محتوا مواجه هستیم، برای مثال رسانه یا مکتوب است یا صوتی و یا تصویری اما در شبکه های اجتماعی با انواع محتوا سر و کار داریم و همین، بحث تنظیم گری در این فضای رسانه ای را مشکل می سازد. البته این تنوع، مزایایی هم برای فضای مجازی ایجاد کرده است؛ برای مثال، شما می توانید بر اساس سلایق مخاطب، تولید محتوا داشته باشید و ارائه کنید. طبیعی است محتوایی که برای یک دانشجوی پزشکی مناسب است به کار یک نوجوان نمی آید. اتفاقا در اینجاست که بحث تنظیم گری اهمیت پیدا می کند و تنظیم گر می تواند براساس نیاز مخاطب، محتوا را دسته بندی و ارائه نماید.
وجود یک نهاد قانونی و رسمی به عنوان متولی تنظیم گری محتوای صوت و تصویر در فضای مجازی چقدر لازم است؟
بهتر است بگوییم چه میزان ضرورت دارد. به هر حال، مقوله تنظیم گری یک متولی قانونی نیاز دارد که البته باید پاسخگو هم باشد، اما به شرطی که این نهاد قانونی و پاسخگو در جایگاه واقعی خودش قرار گرفته باشد. این نهاد اگر بخواهد از منظر حکومتی و بر اساس سلایق شخصی و جناحی عمل کند قطعا راه به جایی نخواهد برد.
به عنوان یک استاد ارتباطات چه پیشنهاداتی برای بهتر شدن کیفیت عملکرد این نهاد به عنوان متولی تنظیم گری محتوا در فضای مجازی دارید؟
آنچه اهمیت دارد شناخت متولیان از جایگاه واقعی محتوایی تنظیم گری است، به این معنا که از خود و جامعه مخاطبان شان به یک خودآگاهی برسند که نیامده اند برای محدودیت و سلب آزادی ها، بلکه آمده اند برای هدایت. نکته مهم دیگر اینکه، جناح بندی های سیاسی و سلایق شخصی به هیچ عنوان نتوانند سازمان تنظیم گری را تحت تاثیر خود قرار داده و بر عملکرد آن سایه بیندازند. به عبارت بهتر، استقلال و اختیار عمل این سازمان حفظ شود.
گاهی بحث تنظیم گری فقط در نظارت و جلوگیری از تخلفات خلاصه می شود. رگولاتوری چقدر می تواند در تامین حقوق فعالان تولید محتوا در فضای مجازی نقش داشته باشد؟
تنظیم گری وجوه مختلفی دارد که باید به آنها پرداخت. نظارت فقط یک وجه آن است و ابعاد دیگری از جمله تامین و حفظ حقوق پدیدآورندگان محتوا را هم دارد. هدایت به موقع محتوا، حل مشکلات اجتماعی و تسهیل و تسریع در تحقق دولت الکترونیک از جمله دیگر وجوه مقوله تنظیم گری است. از این منظر، رگولاتوری دارای نتایج مثبت فراوانی است.
یکی از معضلات امروز فضای مجازی انتشار اخبار فیک و به دنبال آن شیوع شایعه در جامعه است. بسیاری از اخبار هم در فرمت صوت و تصویر در این فضا منتشر می شود. تنظیم گری تا چه میزان می تواند در رفع یا دستکم کمرنگ شدن این معضل موثر باشد؟
به نظرم برای رفع این معضل، پیش از تنظیم گری باید در تولید محتوا دقت و وسواس لازم را به کار گرفت. با ارزیابی و بررسی صحت و سقم یک خبر می توان از انتشار آن جلوگیری کرد. در خصوص انتشار اخبار، تنظیم گری باید در کنار ارزیابی باشد.
این تنظیم گری چقدر می تواند در حفظ حریم خصوصی افراد به خصوص در سایت های اشتراک ویدئو تاثیر بگذارد؟
اصولا در فضای مجازی بحث حفظ حریم خصوصی افراد جایگاه چندانی ندارد، لااقل در قیاس با آنچه که از مفهوم حریم خصوصی در جامعه وجود دارد. با این حال، مجمع و نهادی باید باشد که در صورت تجاوز به حریم خصوصی افراد، بتوان برای طرح شکایت به آن مراجعه کرد و در اصل، مدافع حقوق کاربر باشد.
بحث رگولاتوری در کشورهایی که در قیاس با ایران سال ها زودتر به فضای مجازی دسترسی داشته اند چه جایگاه و اهمیتی دارد؟
درست است که آنها زودتر شروع کرده اند اما هم چندان عقب نیستیم. در این کشورها مقرراتی تنظیم شده تا حقوق همه کاربران و به خصوص اقشار خاص مانند کودکان در فضای مجازی لحاظ شود. از سوی دیگر، ساز و کار پیگیری های حقوقی و قضایی هم در صورت تضییع حقوق کاربران تعریف شده است. این وجه حقوقی و قضایی در ایران بسیار ضعیف است. کشوری در دنیا نیست که تنظیم گری محتوای صوت و تصویر در فضای مجازی را جدی نگرفته باشد.