خواب غفلت ایران و نقش آفرینی کشور‌های دیگر در بازسازی سوریه / روسیه و ترکیه گوی سبقت را ربودند

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو--عارفه چلنگر، حضور کشور‌های آسیایی و حتی اروپایی در بازسازی دمشق، نشان از جذاب بودن فرصت‌های سرمایه‌گذاری و نیز بی‌توجهی کشور‌های اروپایی به تحریم‌های آمریکا دارد. پس از حضور مستشاری ایران در سوریه، نگاه‌ها منتظر نقش آفرینی موثر تهران در صحنه اقتصادی دمشق است.

جنگ داخلی و تحریم اقتصادی، زمینه‌ساز از بین رفتن تجارت خارجی سوریه شده است. اکنون دمشق به دنبال احیای زیر ساخت‌های تخریب شده، به سرمایه‌گذاری خارجی و واردات بسیاری از کالا‌ها و خدمات از کشور‌های هم‌پیمان خود مانند ایران نیاز دارد. ایران که در زمان جنگ به خوبی نقش خود را به عنوان شریک راهبردی سوریه ایفا نموده، باید امروزه و در دوران جنگ اقتصادی نیز حضور خود در کنار سوریه را پر رنگ نماید. این حضور می‌تواند از جنس صادرات کالا و خدمات، انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف صنعتی سوریه باشد.

ناهماهنگی میان اهداف نظامی و اقتصادی تهران در دمشق
در شرایط پس از جنگ، تأمین غذا و انرژی برای مردم بزرگترین مشکل دولت سوریه است. در طول دوران جنگ صدمات متعددی به زیرساخت‌های سوریه وارد شد و تخریب نیروگاه‌های تولید برق و همچنین کارخانجات تولید آرد بخش مهمی از صدمات وارد شده به سوریه بود. از طرف دیگر به دلیل تحریم‌های آمریکا، سوریه در تأمین نفت و گاز و به طور کلی انرژی محروم مانده است و این مسئله تأثیری جدی بر رونق مجدد بخش‌های دیگر اقتصاد این کشور دارد. حال ایران علاوه بر امکان نقش آفرینی گسترده در بازسازی زیرساخت‌های سوریه، در پیدا کردن مشتری برای نفت صادراتی خود روبه روست و کارخانجات آرد نیز که با ظرفیتی به مراتب کمتر از توان اسمی خود مشغول فعالیت هستند می‌توانند گندم مورد نیاز آن‌ها تأمین کنند و به این صورت امکان صادرات آرد به بازار‌هایی خارجی همچون سوریه را داشته باشند.
همچنین لازم به ذکر است در روز‌های پس از جنگ، کشت گلخانه‌ای در سوریه رونق فراوانی گرفته است. با این حال، چه در خصوص کشت گلخانه‌ای و چه در مورد زمین‌های کشاورزی سوریه، نیاز‌هایی وجود دارد که توسعه این بخش را با چالش‌های متعددی همراه کرده است. از جمله این نیاز‌ها می‌توان به کمبود انواع سم، کود و بذر اشاره کرد. همچنین نبود فناوری‌های نوین کشاورزی، آب‌پاش و سایر ابزار‌ها و ماشین‌آلات مورد نیاز، باعث شده تا سوریه در بخش کشاورزی نتواند با حداکثر ظرفیت کار خود را از سر بگیرد. حال جای خالی ایران در توسعه کشاورزی سوریه احساس می‌شود. ظرفیت‌های متعدد ایران در زمینه صادرات محصولات کشاورزی و همچنین ماشین‌آلات و فناوری‌های مرتبط با این بخش تولیدی بر کسی پوشیده نیست. با این وجود به علت تعلل‌های متعدد ایران و عدم حضور موثر، تجار سوری مجبور شده‌اند حجم قابل توجهی از نیاز خود را از طریق دیگر کشور‌ها نظیر ترکیه برطرف سازند.

تجارت تهران و دمشق در سال ۹۹؛ کاهش صادرات و افزایش واردات
تهران همواره جزو شرکای اصلی تجاری سوریه قرار دارد. مبنی بر داده‌های سازمان توسعه و گسترش تجارت (در آبان ۱۳۹۵)، کشور ایران بعد از ایالات متحده عربی سعودی (با سهم ۸ /۲۲‌درصدی) و امارات (با سهم ۲ /۱۱ درصدی) سو‌مین صادرکننده عمده به سوریه می‌باشد و ۳ /۸ درصد از بازار واردات این کشور را داراست.
بر اساس امار گمرک ایران، صادرات به کشور سوریه در هفت ماه ابتدایی سال ۹۹، از منظر ارزش وزنی با کاهش ۳۸ درصدی و از منظر ارزش دلاری با کاهش ۱۶ درصدی روبرو بوده است. بیشترین کالا‌های صادراتی ایران عبارت است از: مصالح ساختمانی، مصنوعات پلیمری، فولاد، محصولات پتروشیمی، شیلات، مواد غذایی و دارو. این تولیدات ایرانی، بالا‌ترین تقاضا را بین فرآورده‌های صادراتی به سوریه دارا هستند. همچنین واردات از این کشور با افزایش ۷۶ درصدی در ارزش وزنی و افزایش ۵۰ درصدی در ارزش دلاری همراه بوده است که اقلام عمده وارد شده کشور ایران از سوریه نیز مشتمل بر روغن زیتون، فسفات، زیتون، نخ، ضایعات باتری، اسید‌های چرب، پلی اور‌تان‌ها، پارچه، مصنوعات پلاستیکی و برگه‌های داغ‌زنی است.
افزایش ۵۰ درصدی واردات از کشور سوریه مربوط به واردات مواد اولیه فسفات می‌شود که طی سال‌های اخیر همواره بیشترین کالای وارداتی از سوریه بوده است. هرچند سیاست جمهوری اسلامی و در سال‌های اخیر بر کاهش واردات و افزایش صادرات متمرکز شده؛ اما در میان کالا‌ها اقلامی وجود دارد که به عنوان مواد اولیه برخی کارخانه‌ها و واحد‌های تولیدی واردات آن‌ها ناگزیر است و تامین آن‌ها از طریق واردات زمینه را برای افزایش تولید، اشتغال و صادرات فراهم می‌کند. در ماه‌های خرداد تا مرداد سال جاری، دو کشتی حامل خاک فسفات با ظرفیت ۴۰ هزار تن از کشور سوریه وارد بندر بوشهر شده و مواد اولیه مورد نیاز راه‌اندازی مجدد ۲ کارخانه تولیدی کود شیمیایی در این استان را فراهم کرده و کمک‌کننده خودکفایی تولید کود‌های شیمیایی بوده است. این موضوع علاوه بر رونق تولید، افزایش محصولات کشاورزی و صرفه‌جویی ارزی را نیز ممکن می‎سازد.

 

صف کشیدن کشور‌ها برای بازسازی دمشق؛ از ترکیه تا صربستان
یکی از جدی‌ترین رقیبای تهران در تجارت با دمشق، استانبول است. قرابت مرز‌های ترکیه و سوریه سبب آن گردیده که ترازو صادرات ترکیه به‌این کشورحدودا هشت برابر ایران شود. در سال ۲۰۱۷ ترکیه با ۳ میلیارد دلار، در سکو اولیه صادرات به سوریه قرار گرفت. براساس گزارش‌های محلی، برخی شرکت‌های عمرانی ترکیه از هم‌اکنون فرایند بازسازی در مناطق تحت سیطره ترکیه در خاک سوریه (همچون شهر الباب یا جرابلس) را آغاز کرده‌اند. اگرچه به گفته الجزیره، هدف اصلی دولت ترکیه، در دست گرفتن فرایند بازسازی شهر حلب به‌طور کامل است، هدفی که موانع جدی، ازجمله مخالفت سوریه، ایران و روسیه پیش روی آن قرار دارد. با این حال دولت ترکیه طرحی جامع برای بازسازی سه مرحله‌ای حلب آماده کرده است که از زیر ساخت شبکه آب و برق این استان شروع شده، با تامین خدمات شهری ادامه می‌باید و با ساخت واحد‌های متعدد مسکونی تمام می‌شود. حلب در کنار ادلب ازجمله مهم‌ترین پایگاه‌های مخالفین سوری مورد حمایت ترکیه است که سال ۲۰۱۶ توسط ارتش سوریه آزاد شد.
اهمیت و نقش استراتژیک سوریه برای حوزه نفوذ روسیه نیز حائز اهمیت است. برخی قرارداد‌های اخیر روسیه با سوریه به‌ویژه در زمینه نفت و گاز نیز نشان از عزم جدی مسکو برای دراختیار گرفتن فرمان بازسازی سوریه دارد. روس‌ها در ژانویه ۲۰۱۸ توافق انحصار حق برداشت از منابع نفتی و گازی سوریه را با این کشور امضا کردند. فوریه ۲۰۱۸ نیز دو کشور توافقی ۵۰ ساله برای سرمایه‌گذاری روسیه در معادن فسفات تدمر شامل استخراج و تولید منعقد کردند. استخراج فسفات معادن اطراف حمص نیز در قراردادی به روسیه واگذار شده است. در اکتبر ۲۰۱۸ نیز تفاهمی در زمینه بالا بردن کیفیت تأسیسات تولید نفت سوریه امضا شد. مسکو مارس ۲۰۱۸ قراردادی برای پروژه تولید برق در حمص، مسیر ریلی اتصال فرودگاه بین‌المللی دمشق به مرکز شهر و ایجاد تعدادی کارخانه صنعتی با دمشق منعقد کرد. وزیر انرژی روسیه نیز از تدوین نقشه راهی بین روسیه و سوریه برای بازسازی و توسعه میدان‌های نفتی سوریه خبر داد.
در خصوص رقابت ایران و روسیه در بازسازی دمشق و نقش هر یک از آن ها، دکتر علیرضا تقوی نیا کارشناس مسائل غرب اسیا گفت: «ما در تحریم شدید اقتصادی هستیم. تکنولوژی ما از روسیه عقب‌تر و منابع مالی موجود نیز برای بازسازی سوریه محدود است. به نظر من تهران نباید نگاه صرفا دولتی به این معقوله داشته باشد و لازم است به بخش خصوصی توجه جدی شود؛ البته بخش خصوصی واقعی نه فعالان اقتصادی و سوداگرانه رانتی که به مراکز قدرت دسترسی دارند؛ لذا معتقدم دولت باید بخش خصوصی را به طور جدی وارد کند تا بتوانیم حضور موثر تری داشته باشیم. نکته دیگر این که در این میدان تهران نباید از روسیه عقب بیوفتد. از فوریه سال ۲۰۱۱ تا سپتامبر ۲۰۱۵ نیرو‌های ایرانی و حزب الله دولت سوریه را از ورطه سقوط خارج کرد لکن نگاه مسئولان ما در سوریه نگاه سیاسی امنیتی است برخلاف ترکیه و اگر نگاه ما اقتصادی باشد خود به خود مسائل دیگر حل می‌شود.»
وی افزود: «سوریه بیش از مسکو به تهران اعتماد دارد حتی چاه‌های نفت شرق در استان دیرالزور را به ایران سپرد. برعکس تصورات، رابطه بشار اسد با ایران بسیار قوی‌تر از رابطه آن‌ها با روسیه است، ولی روسیه یک سری ویژگی‌های متمایز کننده دارد مانند عضویت در شورای امنیت، داشتن حق وتو و امکانات اقتصادی بیشتر، در اختیار داشتن تکنولوژی پیشرفته‌تر و نکته مهم اینکه برای روسیه تحریم شدید اقتصادی وجود ندارد. در مجموع همه این‌ها دلایلی است برای کمرنگ شدن حضور اقتصادی ایران در سوریه نسبت به روسیه.»

 

چندی پیش خبر انعقاد قرارداد استخراج و صادرات فسفات سوریه و صربستان با سهم ۷۰ درصدی حاشیه ساز شد. حضور شرکت صربستانی از آن جهت قابل توجه است که آمریکا با اعمال شدیدترین تحریم‌ها ازجمله تحریم سزار، تلاش دارد تا مانع بازسازی اقتصاد جنگ‌زده سوریه شود. حضور یک شرکت اروپایی آن هم چند ماه پس از اجرایی شدن تحریم‌های سزار توسط آمریکا، نشان از جذاب بودن فرصت‌های سرمایه‌گذاری و نیز بی‌توجهی کشور‌های اروپایی به‌ویژه شرق اروپا به تحریم‌های آمریکا دارد. قبل از صربستان، ایران و روسیه نیز در بلوک‌های آماده بهره‌برداری معادن خنیفیس سرمایه‌گذاری کرده بودند. قرارداد سرمایه‌گذاری ایران در این معادن نیز که در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۸ به تصویب مجلس خلق سوریه رسیده است تاکنون آن‌طور که باید اجرایی نشده است.
در مجموع با وجود آشکار بودن منافع اقتصادی دمشق برای تهران و همچنین لزوم حضور موثر اقتصادی ایران در کشور‌های منطقه از جمله سوریه، به دلایلی، چون بی التفاتی به همگرایی منطقه ای، ضعف دیپلماسی اقتصادی در کشور‌های همسایه، غیبت رایزنان بازرگانی و اقتصادی در این کشور‌ها و تمرکز همه جانبه بر کشور‌های اروپایی و غربی، ایران تا کنون آن طور که توقع می‌رود نتوانسته در صحنه اقتصادی سوریه حضور فعال داشته باشد و این فرصت مناسبی برای باقی کشور‌های منطقه ایجاد می‌کند.