چرا تجارت ایران و عراق کند شد؟/ سایه نظارت آمریکایی بر مسیر تهران و بغداد

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو- عارفه چلنگر؛ در شرایط کنونی که صادرات و واردات ما مورد هدف تحریم‌های آمریکا قرار گرفته، بازار کشور‌های منطقه فرصت مناسبی برای جبران این نیاز از دست رفته است. عراق به‌عنوان یکی از همسایگان غربی، نقش مهمی در صادرات کشور دارد. به گفته کارشناسان اقتصادی اگرچه بغداد نمی‌تواند از کانال تولید داخلی نیاز وارداتی ایران را برطرف کند، ولی با تکیه بر ظرفیت ترانزیتی خود، می‌تواند ۶ میلیارد دلار از کالا‌های مورد نیاز کشور را پوشش دهد.

آمار‌های اقتصادی نشان می‌دهد میزان صادرات ایران به این همسایه غربی در ده سال گذشته مرتباً افزایش یافته است. میزان صادرات غیرنفتی ایران به عراق در سال ۱۳۸۷ حدود ۲٫۷ میلیارد دلار بود که این عدد در سال ۱۳۹۸ به حدود ۹ میلیارد دلار رسید. علاوه بر این‌ها تراز تجاری دو کشور در مدت مشابه تاحدودی روند ثابتی را طی کرده و واردات ایران از عراق عدد چشمگیری نبوده است. سال ۱۳۸۷ واردات غیرنفتی ایران از عراق حدود ۶۷ میلیون دلار بود و در همه سال‌های اخیر نیز این عدد کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار اعلام شده است؛ بنابراین آمار‌ها حکایت از تجارت یک‌طرفه ایران و عراق دارد. گفتنی است به نظر بسیاری از کارشناسان، افزایش قیمت ارز در سال‌های اخیر نقش بسیاری در صعود میزان صادرات ایران به عراق دارد.

یکی از نقاط قوت کشور در بازار بغداد، وابستگی آن‌ها در تامین برق مصرفی خود به ایران است. در همین راستا دو قرارداد بین شرکت ملی گاز ایران و وزارت برق عراق منعقد شده است که گاز ایران را برای تولید برق به نیروگاه‌های القدس، شط البصر، الصدر و المنصوریه منتقل می‌کند. همچنین گفته شده عملیات اتصال شبکه برق ایران به شبکه برق عراق نیز آغاز شده است. بدین ترتیب، تمام برق مورد نیاز عراق از طریق ایران تأمین میشود.

عراق در مجموع به عنوان یک کشور وارداتی شناخته می‌شود که رقابت بسیاری بین کشور‌های مختلف مانند چین، ترکیه و آمریکا برای دسترسی بیشتر به بازار بغداد وجود دارد. اما از سوی دیگر در سال‌های اخیر دولت عراق برای کمک به بازسازی اقتصاد، حمایت بسیاری از محصولات تولید داخلی کرده و در همین راستا قوانینی نظیر افزایش تعرفه برخی کالا‌ها صورت گرفته است. با این حال عراق همواره جز اولین کشور‌ها برای صادرات محصولات ایرانی بوده که در سال‌های اخیر ظرفیت‌های خود را به خوبی نشان داده است. به عنوان مثال در آماری مقایسه‌ای مربوط به تجارت ایران طی سال‌های ۹۶ تا ۹۷، عمده صادرات ما به کشور‌های چین، عراق و امارات بوده است که عراق با افزایشی ۳۷.۱۶ دلاری بیشترین میزان رشد تجارت با ایران را در اختیار خود دارد.

زمینه اقتصادی خروج نیرو‌های امریکایی از منطقه
محور مقاومت پس از اقدام آمریکا در به شهادت رساندن سردار قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، سیاست خود را اخراج آمریکا از منطقه و به‌طور خاص از عراق اعلام کرده است. اجرای این سیاست دشواری و ابعاد گوناگون خاصی دارد. از مصداق این امر می‌توان به تسلط امریکا بر اقتصاد عراق اشاره کرد. آمریکا کنترل زیادی روی تمام درآمد‌های نفتی این کشور دارد. مصوبه ۱۴۸۳ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۰۳ به آمریکا این اختیار را می‌دهد تا درآمد‌های نفتی این کشور را در صندوقی تحت عنوان «صندوق توسعه عراق» در حسابی در نیویورک ذیل نظر فدرال رزرو آمریکا قرار دهد. این امر تبعات بسیاری برای اقتصاد بغداد و روابط تجاری با تهران دارد.

 

در این باره دکتر فرهاد وفایی فرد کارشناس مسائل بین الملل در گفتگو با دانشجو گفت: «اخراج امریکا از منطقه با توجه مصوبه‌ی پارلمان عراق که البته مصوبه غیر الزام آوری هم هست یک موضوع چند بعدی است. بسیاری از بازیگران و کنش گران اصلی در سیاست داخلی عراق تصور ما را از اشغال گری امریکا در عراق را ندارند یا اگر هم داشته باشند، همانند ما به الزامات عملی ان نگاه نمی‌کنند. حتی در نیرو‌های سیاسی شیعه مثل نوری مالکی. یعنی به این مسئله اینطور نگاه نمی‌کنند که امریکا یک نیروی اشغال گر است و باید با هر هزینه‌ای آن را از کشور خود خارج کنیم. این امر یک سری تبعاتی هم در حوزه اقتصادی و هم سیاسی امنیتی دارد.»

 

وی با اشاره به اینکه ما در دیپلماسی اقتصادی در بغداد نسبت به کلیت دیپلماسی اقتصادی کشور موفق بوده ایم و عراق جز بازار‌های صادراتی اول ما است افزود: «اگر بخواهم بگویم در یک سال اخیر به لحاظ اقتصادی در عراق در راستای هدفمان چه کاری انجام دادیم تقریبا هیچی. به نظر بنده در حال حاضر نمی‌شود مانور خاصی داد، زیرا بهرحال امریکا یک سیطره گسترده و پیچیده‌ای بر اقتصاد عراق دارد.»

 

وفایی فرد افزود: «ما اکنون بخش مهمی از مطالبات فروش برق و گاز صادراتی خود را از عراق نمیتوانیم وصول کنیم، زیرا امکان پرداخت با دلار که وجود ندارد؛ بعد از رایزنی‌ها قرار شد به دینار دریافت کنیم که باز هم به مشکل خورد؛ بنابراین به خاطر سیطره امریکا بر اقتصاد عراق، وابستگی بودجه عراق به نفت و اینکه درآمد‌های نفتی عراق از طریق کانالی است که امریکایی‌ها ان را ایجاد و نظارت دارند، با این شرایط کار خاصی در حوزه اقتصاد نمیتوان انجام داد که آن هدف ما میسر بشود.»

بازتاب قرابت فرهنگی میان ایران و اقلیم کردستان در روابط تجاری
وفایی فرد در رابطه با تجارت ایران با اقلیم عراق کردستان و اشتراکات فرهنگی مردمان دو کشور گفت: «در برخی برهه‌ها روابط تجاری ما با اقلیم از دولت فدرال عراق بهتر بوده است. یعنی در یک دوره همانند کرونا که تقریبا اکثر مرز‌های ما با عراق بسته بود، بعضی از مرز‌های ما برای صادرات کالا با اقلیم باز بود. ما در بحث بنزین هم به اقلیم صادرات داریم که این می‌تواند فرصتی برای ما باشد.»

 

وی ضمن اشاره به این امر که اشتراکات فرهنگی و زبانی می‌تواند فرصت بسیار مناسبی برای استان‌های غربی ما باشد ادامه داد: «تجارت ما این ظرفیت را دارد که با اقلیم افزایش پیدا کند منتهی نفوذ زیاد کشور‌های غربی در اقلیم و روابط بسیار مناسب دولت اقلیم با ترکیه، تاثیراتی روی مسائل تجاری ما می‌گذارد. رقیب ایران در اقلیم ترکیه است، ضمن اینکه سرمایه گذاری کشور‌های غربی در اقلیم خیلی بیشتر از منطقه دولت فدرال است. پس در اینجا رقبا جدی‌تر هستند.»

تکمیل نکردن خط راه‌آهن شلمچه به بصره
از چالش‌های ایران در تجارت با عراق، می‌توان به نظام حمل‌ونقل کالا در این کشور اشاره کرد؛ در حال حاضر پس از گذشت چند سال از شروع این پروژه، خط آهنی که یک سوی آن در شلمچه قرار دارد و سوی دیگر آن در بصره قرار گرفته و تا سوریه و اردن امتداد دارد، هنوز ۱۷ کیلومتر اتصال میان شلمچه و بصره تکمیل نشده. به گفته یحی آل اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، مذاکرات نهایی برای تکمیل این پروژه انجام و بنیاد مستضعفان به‌عنوان مجری طرح انتخاب شده است.

 

 

بی مبالاتی ایران نسبت به رفع موانع موجود در جهت تجارت با عراق در حالی است که مدتی قبل شرکت راه آهن عراق، یکی از تشکیلات وزارت حمل و نقل، برنامه‌هایی را برای بازگشت خط عراق_ سوریه_ ترکیه اعلام نمود. خبرگزاری رسمی عراق به نقل از مدیر این شرکت، طالب الحسینی، اظهار کرد: در نتیجه عملیات نظامی علیه باند‌های تروریستی داعش، به ویژه در مناطق شمالی، غربی و شرقی که درصد تخریب به ۱۰۰ ٪ رسیده است، راه آهن در برخی مناطق خسارت زیادی دیده است. الحسینی افزود: کادر فنی و مهندسی این شرکت توانستند خط بغداد_ العکاشات فلوجه را در استان انبار بازسازی و تکمیل کنند.

انتشار این خبر برای تحلیلگران اقتصادی به معنای زنگ خطری برای از دست رفتن نفوذ تجاری تهران در بغداد و نقش آفرینی بیشتر ترکیه در این بازار است. به نظر می‌رسد تشدید تحریم‌های آمریکا، رقابتی بودن بازار بغداد و فعالیت موثر رقبایی، چون ترکیه و چین ازجمله موضوعاتی است که صادرات ایران به این کشور را تهدید می‌کند. به گفته کارشناسان باید به تنوع‌بخشی به صادرات کالا، اجرای پروژه‌های عمرانی، توجه به توازن‌بخشی تراز تجاری و گسترش روابط اقتصادی خدمات‌محور در این زمینه توجه شود؛ لذا در حال حاضر لازم است رویکردی جدی‌تر در رفع چالش‌ها و مستحکم کردن روابط تجاری با عراق اتخاذ شود. در غیر این‌صورت باید منتظر از دست رفتن فرصت‌های ایران در این بازار پرسود باشیم.