نماز جمعه در سال‌های اخیر به عنوان روابط عمومی حکومت تلقی شده/ نمی‌شود در نماز جمعه ظلم به کارگران را مطرح نکرد
گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو؛ شایان عاشوریان مقدم؛ موضوع نماز جمعه و کارکرد‌های آن چند وقتی است به یکی از مسائل کشور تبدیل شده. مسئله‌ای که از سه ماه پیش، با برکناری امام جمعه لواسان و در ادامه با سخنان جنجالی رئیس شورای سیاست گذاری مبنی بر اینکه طرح فساد‌های داخلی به صورت مصداقی در نماز جمعه ممنوع است، به اوج خودش رسید. نماز جمعه در کشور پایگاهی برای حضور مردم و نقش ارتباط مردم و حکومت را ایجاد می‌کند و نهادی برآمده از اسلام است. اما در این موضوع که یک نماز جمعه تراز و مطلوب چگونه باید باشد، اختلاف نظر وجود دارد. در همین باره در خبرگزاری دانشجو، با مجتبی عرب، طلبه و مسئول بنیاد نهضت و فعال سابق دانشجویی به گفتگو پرداختیم.
خبرگزاری‌دانشجو: یک از کارکرد‌های نهاد نماز جمعه، ایجاد ارتباط بین مردم و حاکمیت است؛ به همین خاطر می‌توانیم آن را یکی از مولفه‌های مردم سالاری دینی بدانیم. این ارتباط می‌تواند به گونه‌ای باشد که صدای مردم را به گوش حاکمیت برساند. یکی از ویژگی‌های نماز جمعه این است که نهادی مختص به جهان اسلام است و بعد از انقلاب اسلامی در کشور تجلی پیدا کرده. می‌خواهیم قرائت شما از یک نماز جمعه مطلوب را بدانیم و اینکه اساسا هویت نماز جمعه چیست؟
مجتبی عرب: در مبنای دینی ما نوع حکومت اسلامی مبتنی بر مردم سالاری دینی و پیاده سازی قسط و عدالت اجتماعی، در جامعه است. غایتِ ارسال رسول، کتب و میزان الهی در جامعه نیز قیام مردم به قسط است نه قیام یک طبقه خاص. بیانیه‌ی گام دوم هم به همین موضوع اشاره کرده و گفته: «انقلاب اسلامی اراده ملی، که جان‌مایه‌ی پیشرفت حقیقی بود به میدان آورد» و ما اراده عمومی و ملی را مایه‌ی پیشرفت حقیقی در کشور می‌دانیم.
اما نگاه فعلی این نیست. ما امروز مردم را صغیر می‌پنداریم و می‌ترسیم اگر حوادث را بفهمند دائما به سمت باطل و تضعیفِ حق گرایش پیدا کنند، لذا تصور می‌کنیم باید دائما دورشان بزنیم. اما نگاه مبنایی اتفاقا برعکس این است و روی سرمایه عظیمِ مردم که تغییرات اساسی را رقم می‌زند، حساب باز می‌کند. با این نوع نگاه تبعا تریبون‌های رسمی و دیگر مولفه‌های سنت اسلامی مانند مساجد، هیئت‌ها و نهاد نماز جمعه باید در اختیار مردم قرار گیرند تا به شکوفایی عقلانیت مردم که اتفاقا غایت دین هم است کمک شود.
نهاد نماز جمعه ایجاد شده تا بتواند به شکوفایی عقلانیت مردم کمک کند و موانع را تبیین کند. نماز جمعه باید مردم را برای اصلاح جامعه تهییج کند و بیش از تهییج، تفهیم کند. چنین چیزی اراده جمعی را خلق می‌کند. این نهاد در جامعه سازی دینی ما این طورخلق شده که بر سر مسائل اساسی و کلان جامعه اسلامی، جایی برای تعامل عمومی و هفتگی با مردم باشد. نهاد نماز جمعه می‌تواند با تدوین صحیح، خلقِ اراده‌ی دینی کند. نماز جمعه جایی برای دفع شبهه نیست، یا مثلا جایی برای اینکه بگوید خیالتان راحت و اوقاتتان تلخ نشود، نیست.
خبرگزاری دانشجو: امام خمینی (ره) در ابتدای انقلاب یکسری پایگاه برای حفاظت از بُعد نهضتیِ انقلاب اسلامی ایجاد کردند. به نظر می‌رسد نمازجمعه یکی از همین نهاد‌ها است و ائمه جمعه باید از همین بُعد نماز جمعه دفاع کنند و آن را گسترش دهند. اما امروز می‌بینیم از امام جمعه با عنوان نماینده حاکمیت یاد می‌شود. در صورتی که طبق نظر امام، امام جمعه اتفاقا کسی است که باید مطالبه‌گر از سمت مردم باشد. از نظر شما امام جمعه و نماز جمعه در چه جایگاهی قرار دارند، مطالبه‌گر از سمت مردم یا نماینده حاکمیت؟
مجتبی عرب: ما یک ساخت اجتماعی در پدیده حکومت و جامعه دینی داریم. در جامعه‌ای که به حکومت دینی رسیده یکسری نهاد متناسب با حاکمیت دینی هم داریم. همانطور که برای پیشبرد کشور قوای گوناگون داریم. تعبیر مهم این است که نماز جمعه، در بین مردم برای نظارت عامه‌ای که وظیفه عمومی مردم است و این وظیفه بالخصوص برای علما است، قرار داده شده. این مطلب همان چیزی است که از خطبه منای امام حسین (ع) هم درمی‌یابیم. نماز جمعه یک نهادی از حکومت به شمار می‌آید که در تعامل با مردم است، نه جایی مثل روابط عمومی سازمان‌ها. اما تلقی اخیری که ارائه می‌شود این است که نماز جمعه مانند روابط عمومی حکومت برای مردم است. من اشکال اساسی اینجا می‌بینم و نظرم این است که نماز جمعه یک نهاد مدنی حاکمیتی است و نقطه اتصال مردم و حکومت است.
امام جمعه، نماینده‌ی، ولی فقیه است و شان حکومتی دارد و از آن سو اتفاقا هوشمندی‌های جامعه سازی دینی را دارا است. نماز جمعه، جایی است که مرز مردم و حکومت به شمار می‌آید. اصلش باید سمت مردم باشد، اما به حاکمیت اتصال داشته باشد و و وجوه حاکمیت را درک کند؛ ضمن اینکه دسترسی به قدرت برای اعمال قدرت را نیز دارا باشد. امام جمعه، کسی است که وقتی با مردم گفتگو می‌کند مردم احساس نمی‌کنند که او هم طلبه‌ای از خودمان است و پای درد و دلمان نشسته، برعکس انتظار دارند تا از قدرتی که حاکمیت به او اعطا کرده استفاده کند و به نمایندگی از مردم، اصلاح مفاسد و پیشبری انقلاب را پیگیری کند. نماز جمعه و امام جمعه شانی به مراتب بالاتر از روابط عمومی دارند و نهادی از جنس دستگاه امامت و امت هستند و نقطه‌ی اتصالی به دستگاه دیوان سالار برای اعمال قدرت.
امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب سعی داشتند ساختار اجتماعی متناسب با نقطه‌ی اتصال به دستگاه دیوان سالار ایجاد کنند، تا اصل که شان نهضتی است، حفظ شود و پوسته که اِعمال قدرت برای ساخت جامعه است، کنارش توامان انجام شود. اگر نماز جمعه این طور دیده نشود، به یک تریبون ملال آور تبدیل خواهد شد؛ نهادی که صرفا آمده تا بعضی تصمیم‌های حکومت را توجیه کند یا آرامش ایجاد کند و بعضی نکات را صرفا تهییج کند.
خبرگزاری دانشجو: امروز شورای سیاستگذاری در کشور وجود دارد که در رأس شبکه ائمه جمعه است. شورا یک ساز وکار بروکراتیک و اداری به خود گرفته و با بررسی نماز جمعه در کشور به این نکته پی می‌بریم که مسائل نماز جمعه‌های کشور تقریبا به طور یکسان و بدون در نظر گرفتن مشکل اصلی منطقه بیان می‌شود. از نظر شما این ساز و کار فعلی دچار مشکل است؟
مجتبی عرب: با اینکه نظام دیوان سالاری مرسوم امروزی، مخالف میثاق ملی ما است، اما ناگزیر باید به سمت ایجاد یک دیوان سالاری حرکت کنیم. ما امروز یک، ولی فقیه با نزدیک به ۹۰۰ نفر امام جمعه داریم که اگر بخواهند با هم مستقیم ارتباط بگیرند و نظارت داشته باشند بی‌معنی است. حتی ممکن است مثلا یک فردی عنصر ضد مردم باشد و فاسد شده باشد، اینجا نظارت و وجود یک نهاد احساس می‌شود. اما این نهاد باید از ائمه جمعه که عملا بازوی، ولی فقیه هستند، پشتیبانی کند؛ ما یک نهادی می‌خواهیم که متولی چنین پدیده‌ای باشد.
اما اگر این نهاد تبدیل به ساز و کار بروکراتیک بالا به پایین بخش نامه‌ای شود، که ائمه جمعه مانند کارمندان این ساز و کار شوند و از بالا در شورا‌هایی تصمیم گرفته شود و به آن‌ها ابلاغ شود، این موضوع درست نیست. این باعث می‌شود شبکه ائمه جمعه به یک نهاد منفعل، بدون خلاقیت و بدون قدرت پیشبری تبدیل شود.
خبرگزاری دانشجو: جریاناتی در کشور در مقابل جریان عدالتخواهی وجود دارند که نظرشان این است که امام جمعه، نباید در بیان مسائل از عدالت خارج شود. به طور مثال می‌گویند در نماز جمعه نباید از متهمین نامی برده شود یا از اختلافاتی که امکان دارد بین مسئولین ایجاد شود حرف می‌زنند و سخنانی از امام(ره) هم در این‌باره بازگو می‌کنند؛ در حالی که این از نظر ما این جزء بدیهیات است، اما بالاخره باید یک تعریف درست از سطح کنش امام جمعه وجود داشته باشد که جامعیت لازم را نیز دارا باشد؛ به نظر شما آن تعریف چیست؟
مجتبی عرب: این نکته را باید به یاد داشت که عدالتخواهی بدون رعایت عدالت، بی‌معنی است و اتفاقا مخالف اصول اخلاقی و موازین شرعی ما است. در موضوع افشای نام متهمین هم در فقه ما ممنوعیت‌هایی وجود دارد که جز در موارد خاص اجازه نام بردن از افراد را نداریم. اما یک نکته نباید فراموش شود و آن هم پدیده "امید مردم" است که در این پدیده اتفاقا نام بردن از محکومین خصوصا محکومین اقتصادی ممدوحیت هم دارد.
مسئله این نیست که یک متهم را در تریبون نماز جممعه معرفی کنیم و یا بحث رسانه‌ای شود. اختلاف بین مسئولین که می‌فرمایند امکان دارد اتفاق بیفتد و جملاتی هم از امام در این باره وجود دارد با مسئله یکسری فسادهایی که منافع عمومی را درگیر می‌کند فرق دارد. امام هم فرموده بودند تریبون نماز جمعه نباید در اختیار گروه سیاسیِ خاصی قرار بگیرد تا بخواهند از آن سوءاستفاده کنند اما رسالت عامه مردم که امر به معروف و نهی از منکر است و رسالت علما مقابله با تضییع حقوق ضعفا و فسادها است. حالا این مردم و علما باید در کجا به رسالتشان عمل کنند؟ آیا علما باید در تریبون نماز جمعه به مسائل کلی بسنده کنند. این مطلب که بعضی می‌گویند به فساد مصداقی نباید ورود کرد، مسئله ما اصلا این نیست که سریع برویم حکم صادر کنیم یا در رسانه‌ها مطرح کنیم که فلان شخص مفسد است، از نظر من این بحث‌ها کاریکاتوری است.
در بحث امید مردم نکته خیلی جالب، این است که دوستانی که مخالفِ عدالتخواهی مصداقی هستند، هیچ کدام به مصلحتِ مهمی تحت عنوان آبروی جمهوری اسلامی و امید مردم، توجهی نمی‌کنند. ما باید از شخصی سازی در تریبون نماز جمعه پرهیز کنیم، اما جایگاه تبیینی آن را هم نباید فراموش کرد. زیرا جایگاه نماز جمعه در امتداد دستگاه امامت است. در مورد بیان مصداقی هم باید گفت مگر می‌شود در مسئله‌ای که به طور مثال به دو هزار کارگر ظلم شده حرفی نزنیم. یک سوال هم که پیش می‌آید این است که مگر می‌شود در یک جایی مفاسد پیچیده باشد و بدون نیروی عمومی مردم و با مذاکره و یک کار کاملا قضایی بتوان معادله‌ی کلی صحنه را عوض کرد؟
خبرگزاری دانشجو: نماز جمعه همواره به عنوان پایگاه مردمی شناخته شده، اما آن چیزی که امروز از نماز جمعه برداشت می‌شود این است که مردم‌محور بودن این پایگاه با این همه ظرفیت کم شده؛ خصوصا این که حضور قشر جوان هم در نماز جمعه کاهش پیداکرده؛ مردمی بودن نماز جمعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مجتبی عرب: در مبنای اساسی انقلابی، مردم موضوعیت دارند. آقایان می‌گویند در نماز جمعه آخر هفته مردم خستگی‌شان را پشت سر بگذارند، این درست نیست. اتفاقا حرف سر این است در مبنای اسلامی ما آمده‌ایم حال مردم را خراب کنیم، آمده‌ایم مردم را درگیر مسائل اساسی کنیم، آمده‌ایم که اصلا مردم همین تلخی را درک کنند و علیه آن‌ها به پا شوند، چون انقلاب اسلامی ما این را می‌گوید.
آقایان شورای سیاستگذاری در مبنایی که ارائه می‌دهند نقش مردم را طور به کل نادیده می‌گیرند، اما با همان مبنای خودشان هم به دلیل شبکه منافع به هم پیچیده مفسدین، چه در حوزه اقتصادی و چه سیاسی برای اصلاح به جایی نمی‌رسند. اصولا مطالبات اساسی بدون توانِ مردم امکان پیگیری ندارد.
خبرگزاری دانشجو: بعضی از افراد یکسری نکات را در رابطه با آداب عدالتخواهی مطرح می‌کنند و نظرشان این است که باید به شکل خاصی وارد مسئله عدالتخواهی شد. اما برای نمونه مثالی ارائه نمی‌دهند و فقط از آن‌چه باید باشد سخن می‌گویند. چقدر نکاتی که این دست افراد مدنظرشان است را درست می‌دانید؟
مجتبی عرب: کسی می‌تواند منتقد جریان کنشگر باشد، که خودش به اندازه‌ای در کار باشد. نمی‌شود بیرون باشی و هیچ کسی هیچ کنشی در هیچ مفسده‌ای از شما نبیند و خیلی عادی منبر رفته باشی، اما به مسئله عدالتخواهی که برسی بگویی حواستان به تقوا باشد و همه بزرگواران را دعوت کنیم که الگو ارائه کنند.
نکته‌ای دیگر این است که بعضی افراد جوری رفتار می‌کنند که به ذهن متبادر می‌شود به کل با موضوع عدالتخواهی مشکل دارند. من نمی‌خواهم بگوییم در جریان عدالتخواهی همه بدون اشکال هستند که اتفاقا در جایی ممکن است کسانی دچار خطا شوند همانطور که در بقیه جریانها افراد، ممکن است خطا کنند. اما این آدابی که می‌فرمایند به نظر من حاشیه‌ای است که دارد جای اصل می‌نشیند. آقایان در مسئله عدالتخواهی به میزان بلندی صدای فرد، ایراد می‌گیرند، اما در جایی که به نفع جریان خودشان باشد بدترین رفتار‌ها را مباح می‌دانند. این طور برخورد با جریانی که اتفاقا دغدغه‌ی اجتماعی و دفع مفاسد سیاسی و اقتصادی دارد درست نیست.
خبرگزاری دانشجو: در نهاد نماز جمعه، امام جمعه نقش اساسی را ایفا می‌کند و همه چیز حول محور امام جمعه می‌چرخد به طوری که نوع رفتار او می‌تواند رفتار یک منطقه را تغییر دهد. اما به نظر می‌رسد آن‌طور که باید در تربیت افراد برای تصدی جایگاه امامت جمعه تلاش نشده. شما به عنوان یک طلبه عزمی یا ساز و کاری برای تربیت در این حوزه مشاهده کرده‌اید؟
مجتبی عرب: در نظام تربیتی حوزه علمیه به شدت دچار مشکل هستیم. حتی بعضی طلبه‌ها رسالت خودشان را فراموش کرده‌اند و این از یاد رفته است که علمیت، مقدمه عمل است. مقام معظم رهبری این عمل را فقه تحقق می‌نامند. احکامی که در حوزه یاد می‌گیریم باید در جامعه پیاده شود. نمی‌خواهیم که بنشینیم و فتوا صادر کنیم اتفاقا می‌خواهیم، در بطن جامعه باشیم و به اصلاح اجتماع برسیم و غایت طلبگی این است.
متاسفانه من به عنوان کسی که باحوزه‌ها ارتباط دارم می‌بینم که آموزش برای تربیت یک فرد برای جایگاه امام جمعه وجود ندارد. اصلا تقاضا هم برای تربیت همچین فردی وجود ندارد. تقاضا بیشتر به سمت یک فرد اتو کشیده‌ی عادیِ سر به زیر است. یک فردی که بی‌دردسر که از همه زوایا باشد و در خطبه اول جایی توصیه به تقوا کند در خطبه دوم هم توصیه به تقوا کند.
کسانی که به دنبال چنین افرادی هستند جایگاه نماز جمعه و امام جمعه را درک نکرده‌اند. ما در مورد چیز کمی صحبت نمی‌کنیم در مورد رهبری اجتماعی و مردمی یک شهر یا یک استان صحبت می‌کنیم. باید نماز جمعه را قرارگاه فرهنگی شهر دید. در چنین سطحی چطور یک فرد که خودش سطحش از متوسط کنشگر فرهنگی آن شهر پایین‌تر است، می‌تواند آنجا را اداره کند.
در این بین اِشکالی هم به روحانیت وارد است، زیرا در طول تاریخ شیعه از شیخ مفید تا شهید اول و ثانی تا همین دوران پیشامشروطه، روحانیت همیشه در رهبری مردم پیشتاز بوده و هزینه هم داده، اما حالا انتظار مردم به حدی رسیده که اگر من طلبه بین اعتراض خیلی عادی مردمی حضور پیدا کردم، انگار اتفاق بزرگی افتاده و آن را با آب و تاب رسانه‌ای بازگو می‌کنند، این یعنی یک جای کار ما روحانیون اشکال اساسی دارد.
این که روحانیت در اعتراضات در کنار مردم نیست، نه تنها بر خلاف تاریخ روحانیت شیعه است بلکه برخلاف نظر امام و مقام معظم رهبری نیز هست و با این کار درمقابل نگاه آن‌ها ایستاده‌ایم. اگر در کنار مردم نباشیم خدایی ناکرده همان بحث‌هایی که قم مانند یک کشورِ شبیه به واتیکان شده به ذهن متبادر می‌شود و مگر می‌شود در مسئله‌ای که به طور مثال به دو هزار کارگر ظلم شده حرفی نزنیم این فاصله‌ی بین روحانیت و مردم را بیشتر می‌کند.
فیلم کامل: