سازه‌محوری؛ آفت آبخیزداری در استان مرکزی / کارشناس منابع طبیعی: جامعه‌شناسی گیاهی در اکوسیستم از ملزومات آبخیزداری است

گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، اعظم ذوالفقاری منظری؛ * تغییرات اقلیمی باعث شده در سال‌های اخیر برنامه ریزی برای شیوه‌های جدید ذخیره آب مورد توجه قرار گیرد. اگرچه سیاست‌های تغییر مدیریت آب که در دهه ۳۰ و ۴۰ اعمال شد، شیوه‌های سنتی آبخیزداری را دگرگون کرد و نقش کشاورزان، مرتع داران و دامداران را در ذخیره آب و آبخیزداری تا حدود زیادی از بین برد، اما در تاریخ کشاورزی ایران، حتی در سده‌های بسیار دور، مردم برای حفظ آب در سفره‌های زیرزمینی و بهره برداری به صورت قنات، تجربه‌های خوبی داشتند که با سیاست‌های انقلاب سفید پهلوی ها، این تجربه‌ها کنار گذاشته شد و آبخیزداری در ایران به کلی دگرگون شد.

با این حال اکنون که به جای باران‌های فصلی و بارش برف در زمستان، اقلیم کشورمان با سیلاب‌های که در برخی موارد سهمگین هستند، مواجه شده، تغییر در شیوه‌های آبخیزداری و توجه به ذخیره آب در سفره‌های آب زیرزمینی اهمیت پیدا کرده است.

سیاوش آقاخانی، کارشناس منابع طبیعی و فعال محیط زیستی در گفتگو با خبرنگار ما توضیح می‌دهد که آبخیزداری در واقع علم مدیریت منابع آبی در سطح یک حوزه آبخیز است. به جای آنکه به یک منبع یا یک قسمت اکوسیستم توجه شود، مدیریت به تمام حوزه آبخیز معطوف می‌شود.

کوتاهی مسئولان در آبخیزداری 

آقاخانی توضیح می‌دهد که در سال‌های گذشته در استان مرکزی، مدیریت آبخیزداری مجموعه‌ای از اقدامات بیولوژیکی و مکانیکی در سطح حوزه آبخیز بوده و باتوجه به شرایط خاص این استان، به مدیریت سازه‌ای و احداث سازه تنزل یافته است. این مدیریت سازه‌ای توجهی به پیامد‌های بعدی و بدون توجه به چرخه مدیریت آب در اکوسیستم نمی‌کند.

این کارشناس منابع طبیعی می‌گوید: احداث گابیون و بند و موارد مانند آن، نگاه اشتباهی بوده که نه تنها در استان مرکزی، بلکه در کل کشور پایداری اکوسیستم آبی را به چالش کشیده و بند‌ها و سد‌هایی که قرار بوده تنظیم کننده آب در اکوسیستم باشند، تبدیل به حوضچه‌های تبخیر آب شدند. از طرفی آب بر‌های جدیدی را در حوزه تعریف شد که همین آب برها، به علاوه نگاه ناپایدار به حوزه آبخیزداری، به عنوان چالش‌های امروز اکوسیستم‌ها و منابع طبیعی کشورمان هستند.

گابیون به جای پوشش گیاهی

او ادامه می‌دهد: در گذشته مدیریت آب در حوزه‌های آبخیز بر مبنای بهبود پوشش گیاهی قرار داده می‌شد. مدیریت پوشش محور به عنوان عامل اصلی حفاظت از خاک و جذب آب در منابع زیرسطحی درنظر می‌گرفتند و هرجا پوشش گیاهی داشتیم، احتیاج به اقدامات بعدی نبوده، اما در سال‌های گذشته این نگاه کمرنگ شده و مدیریت منابع آبی به سمت سازه محوری حرکت کرده و اکنون نیاز است که بازنگری جدی در اقدامات نهاد‌هایی مانند سازمان منابع طبیعی و به ویژه در استان مرکزی رخ دهد.

به گفته آقاخانی سازه آبخیزداری حدود ۸۰ درصد منابع حوزه آبخیز را می‌بلعد و طبق مطالعات انجام شده کارکردی بین ۲۰ تا ۲۵ درصدی دارد در حالیکه توجه به پوشش گیاهی هزینه‌های احداث سازه‌ها را ندارد و می‌توان این هزینه‌ها را در حفظ پوشش گیاهی انجام داد.

مدیریت غیرسازه‌ای برای اصلاح آبخیزداری 

او توضیح می‌دهد که اقدامات مدیریتی هم می‌تواند شامل مدیریت چرای دام، حمایت از گونه‌های بومی با ماندگاری بالا و مدیریت اکوسیستم آبی باشد. با این حال وقتی درباره مدیریت پوشش گیاهی صحبت می‌کنیم، حتما باید به جامعه شناسی گیاهی هر اکوسیستم توجه کنیم.

این کارشناس منابع طبیعی می‌گوید که جامعه شناسی یک اکوسیستم در مباحث مربوط به آبخیزداری مغفول انگاشته می‌شود. منظور او از جامعه شناسی اکوسیستم به معنی شناسایی گونه‌های گیاهی و جانوری و سیستم آبی یک منطقه و اکوسیستم است که آن را به نسبت همسایه هایش متفاوت می‌کند.

او بیان می‌کند که برای شناسایی اقلیم و مدیریت آبخیزداری یک اکوسیستم نیاز است که یک جامعه شناس گیاهی چرخه‌های طبیعی اکوسیستم را شناسایی و توزیع بذر در عرصه طبیعی را مدیریت کند. این امر یک خلأ مهم در استان و کشور است.

آقاخانی با بیان اینکه مدیریت در حوزه آبخیز باید به گونه‌ای باشد که حرکت آب در اکوسیستم پایدار و منابع آبی زیرزمینی تقویت شود، می‌گوید: اگر در آبخیزداری قرار است سازه‌ای احداث شود، این سازه باید جایی باشه که عرصه تغذیه کننده منابع زیرسطحی باشند.

به اعتقاد او بی توجهی به این موضوع یکی از خلأ‌های مهم در حوزه آبخیزداری کشور است. یعنی سازه‌ها به دلیل عدم مطالعات کافی یا دلایل فنی جایی احداث می‌شوند که توانایی ذخیره آب را ندارند.

این کارشناس منابع طبیعی از ضرورت انقال در مدیریت آبخیزداری سخن می‌گوید و ادامه می‌دهد: باید نگاه مدیریتی را به سمت اقدامات غیرسازه‌ای ببریم که کم هزینه‌تر است و می‌تواند اثرات بهتری را در حوزه آبخیز بگذارد. وضعیت فعلی رژیم آبی کشور نشان می‌دهد که در این زمینه موفق نبوده ایم.

او بیان می‌کند: تجربیات بین المللی خوبی در مدیریت اکوسیستم‌های آبی به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک وجود دارد که تبدیل به تجربه عملی در کشور ما به ویژه در استان مرکزی نشده است.

آقاخانی در ادامه این گفتگو به موضوع مشارکت مردم در مدیریت حوزه آبخیز اشاره می‌کند و می‌گوید: دوران تصمیم گیری پشت در‌های بسته درباره حوزه‌های آبخیز گذشته و الان در شرایطی هستیم که اگر مدیران کشور بخواهند در سطح حوزه آبخیز موفق باشند، احتیاج به مشارکت عملی مردم دارند. این مشارکت هم زمانی اتفاق می‌افتد که منابع ملی تبدیل به منافع ملی شوند.

او توضیح می‌دهد که در دوران رژیم پهلوی بین مردم و حاکمیت در منابع طبیعی مرزگذاری شد و مردم از مدیریت منابع طبیعی بیرون گذاشته شدند. اما این سیاست غلط پس از پیروزی انقلاب هم ادامه پیدا کرد و مشارکت موثری در مدیریت طبیعت از سوی مردم طی سال‌های گذشته رخ نداده است.

مشارکت مردم؛ رمز موفقیت طرح‌های آبخیزداری

این کارشناس منابع طبیعی به اقدامات آبخیزداری مشارکتی موفق در استان مرکزی اشاره می‌کند و می‌گوید: پارک جنگلی در اراک وجود دارد که قبلا اختلاف جدی بین مردم و اداره کل منابع طبیعی استان در بحث آبخیزداری و حقابه‌ها وجود داشت، اما با ایجاد فضای مشارکت آگاهانه مردم در مدیریت و از طریق تعریف منابع و منافع برای مردم محلی، اکنون این منطقه به عنوان یکی از پروژه‌های موفق در حوزه مشارکت مردم شناخته می‌شود.

او می‌گوید: در طرح‌های آبخیزداری نیاز است که مشارکت مردم در قالب مطالعات بیاید؛ چشم انداز، اقدامات، سهم دولت و سهم مردم در این اقدامات تعیین شود. اگر قرار است یک طرح مشارکتی باشد، باید در مطالعات آن، تدوین برنامه اجرایی و طی مراحل آن مشارکت مردم هم لحاظ شود.

آقاخانی تصریح می‌کند که در این شرایط مردم حتی وقتی کسی آب را بد مصرف می‌کند، یا حاکمیت وظایف خود را در اجرای پروژه به درستی انجام نمی‌دهد، دخیل می‌شوند و اجازه توقف در اجرای طرح را نمی‌دهند.

کارهای کوچک و مهم آبخیزداری در مرکزی

اقداماتی در حوزه آبخیزداری در استان مرکزی صورت گرفته که اگرچه مهم و قابل اعتناست، اما هنوز جای خالی اقدامات بیشتری در این زمینه مشاهده می‌شود.

رضا عظیمی، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی درباره اقدامات این حوزه به خبرنگار ما توضیح می‌دهد: برای آبخیزداری عمدتا کنترل رسوب و سیلاب کار می‌کنیم که عملیات گابیون بندی و کنترل پخش سیلاب از جمله این اقدامات است.

عظیمی درباره مشارکت مردم در اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌گوید: مردم طرح را تهیه و اجرا می‌کنند و فقط وظیفه نظارت به عهده ما است. هزینه اجرای طرح هم با خود مردم است. کسانی که در بحث تأمین آب مشکلاتی دارند و در کشاورزی با کمبود آب مواجه هستند، در این زمینه با ما همکاری دارند.

او به عنوان نمونه یک شرکت آلاینده مواد بهداشتی را معرفی می‌کند که در شهرستان دلیجان برای کنترل سیلاب بالادست شرکت خود عملیات آبخیزداری انجام داد. یا در منطقه سلطان احمدلو، باغدارانی که باغ هایشان تحت تأثیر سیلاب قرار داشته، برای کنترل آن عملیات آبخیزداری انجام داده اند.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان مرکزی توضیح می‌دهد که در خمین مردم و مرتع داران با یک پیمانکارِ متخصص در حوزه آبخیزداری و زیرنظر شورای اسلامی شهر اصلاحاتی را در بند‌های کوتاه انجام داده اند.