چه کسانی از ممنوعیت فروش برخط دارو سود می‌برند؟

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو؛ فروش برخط دارو از داروخانه‌ها در حالی با مخالفت جدی وزارت بهداشت و عده‌ای از داروخانه‌داران مواجه شده است که در حال حاضر حدود ۱۳۷ کشور، فروش اینترنتی دارو را مجاز شمرده‌اند. در مقابل، اما ایران در کنار ۷ کشور دیگر نظیر قبرس و ساحل عاج، از معدود کشور‌هایی است که عرضه اینترنتی دارو محدود یا ممنوع است. فروش اینترنتی یا برخط دارو به چه معناست و چرا عده‌ای با آن مخالف‌اند؟ در ادامه این گزارش به بررسی این موضوع می‌پردازیم.

تجربه نشان داده است که هوشمندسازی و ارتقای سطح الکترونیک خدمات، منجر به بهبود خدمت‌رسانی، کاهش هزینه‌ها و افزایش رفاه می‌شود. اهمیت این موضوع در نظام سلامت و درمان دوچندان است؛ چرا که بهبود خدمات نظام سلامت منجر به تسریع درمان و افزایش رفاه بیماران می‌شود. از این رو، بسیاری از کشور‌های دنیا اقدام به هوشمندسازی خدمات سلامت کرده‌اند. یکی از اقداماتی که در بسیاری از کشور‌های دنیا دنبال شده است، خدمات دارورسانی برخط یا همان عرضه اینترنتی دارو است.

دارورسانی برخط چیست؟

فروش اینترنتی دارو یا دارورسانی برخط، نوعی عرضه اینترنتی دارو است که در آن داروخانه‌های دارای مجوز، مطابق ضوابط، اقدام به فروش برخط دارو‌های بدون نسخه و بانسخه (با دسترسی به نسخ الکترونیکی بیماران) می‌کنند. البته برای این کار، از سکو‌های (پلتفرم‌ها) فروش برخط، به عنوان واسطه بین داروخانه و بیماران، برای رساندن دارو کمک گرفته می‌شود.

از مهم‌ترین مزایای عرضه اینترنتی دارو، ایجاد سهولت دسترسی به دارو برای بیمارانی است که امکان مراجعه حضوری به داروخانه‌ها را ندارند. همچنین، در مواردی خاص نظیر همه‌گیری کرونا، که رفت و آمد به مراکز پر ریسک نظیر داروخانه‌ها باید به حداقل ممکن برسد، نیاز به خدمات دارورسانی برخط بیشتر احساس می‌شود.

علاوه بر این، یکی دیگر از مزایای مهم دارورسانی برخط، ایجاد اشتغال بیشتر است. چرا که با فعال شدن فروش دارو در سکو‌های برخط دارورسان، نیاز آن‌ها به نیروی کار بیشتر شده و در نتیجه زمینه اشتغال بیشتری به وجود می‌آید.

با این وجود، فراهم شدن امکان عرضه اینترنتی دارو مخالفانی نیز دارد که به دلایلی نظیر نگرانی در خصوص حفظ محرمانگی اطلاعات بیماران، افزایش مصرف خودسرانه دارو، ایجاد یک ناصرخسروی برخط به واسطه فراهم شدن امکان عرضه دارو‌های تاریخ مصرف گذشته و ممنوعه، حذف داروخانه‌ها و مشاغل خرد به سبب گسترش بازار سکو‌ها و دلایلی از این دست، نسبت به فراهم شدن امکان عرضه اینترنتی دارو روی خوشی نشان نداده‌اند. در ادامه به بررسی برخی از دلایل مخالفان عرضه اینترنتی دارو می‌پردازیم.

به خطر افتادن اطلاعات بیماران با عرضه اینترنتی دارو

همانطور که گفته شد، یکی از دلایل مخالفان عرضه اینترنتی دارو، نگرانی در خصوص به خطر افتادن محرمانگی اطلاعات بیماران است؛ چرا که فراهم شدن امکان عرضه دارو‌های با نسخه، تنها با دسترسی داروخانه‌ها به نسخ الکترونیکی بیماران و برخی اطلاعات درمانی آن‌ها امکان پذیر است. از این رو مخالفان عرضه اینترنتی دارو، نسبت به سوءاستفاده از اطلاعات بیماران ابراز نگرانی می‌کنند.

همچنین در این زمینه، وزارت بهداشت و سازمان‌های مرتبط از جمله سازمان غذا و دارو و انجمن داروسازان بار‌ها اعلام کرده‌اند که هنوز زیرساخت کافی برای ذخیره داده بیماران وجود ندارد و ذخیره داده بیماران در زیرساخت‌هایی که وزارت بهداشت متولی آن نیست، خطرات قابل توجهی دارد.

این در حالی است که وزارت بهداشت؛ طبق ماده ۶۰ و ۷۹ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۷/۱۰/۱۳۸۲، مکلف بوده است تا در جهت حمایت از داده‌های شخصی بیماران، آیین‌نامه‌ای مرتبط را به تصویب هیات وزیران برساند. با این حال، پس از گذشت بیست سال، هنوز آیین‌نامه‌ای در این زمینه ابلاغ نشده است. همین موضوع نشان می‌دهد که حفظ محرمانگی داده بیماران برای وزارت بهداشت دارای اولویت نیست؛ بنابراین این سوال به وجود می‌آید که چرا وزارت بهداشت، با وجود نگرانی‌هایی که در این زمینه دارد، تکلیف قانونی خود در زمینه تنظیم آیین‌نامه را ادا نمی‌کند؟

علاوه بر این، طبق گزارش precedence research، تا سال ۲۰۲۱ در بیش از ۸۸ کشور فروش اینترنتی دارو‌های بدون نسخه و در ۴۷ کشور فروش اینترنتی دارو‌های با نسخه مجاز بوده است. با توجه به این آمار، عرضه اینترنتی دارو، مسیر تازه‌ای نبوده و بسیاری از کشور‌های دنیا آن را پشت سر گذاشته‌اند؛ بنابراین می‌توان از تجربه این ۱۳۵ کشور برای حفظ محرمانگی اطلاعات بیماران استفاده کرد.
از این رو، با اینکه حفظ اطلاعات خصوصی بیماران، از اهمیت بالایی برخوردار است، نمی‌تواند دلیل قابل قبولی برای رد کردن کلی عرضه اینترنتی دارو باشد.

افزایش مصرف خودسرانه با دسترسی برخط به دارو

یکی دیگر از دلایل مخالفان عرضه اینترنتی دارو، افزایش مصرف خودسرانه و القایی دارو با فراهم شدن امکان دسترسی برخط به دارو است. این در حالی است که به صورت منطقی، فروش اینترنتی دارو می‌تواند مصرف خودسرانه دارو را کاهش دهد؛ زیرا با تنظیم ضابطه مربوطه می‌توان سکو‌ها را ملزم به اتصال به سامانه‌های الکترونیکی برای احراز هویت بیماران کرد و در این صورت می‌توان تعداد خرید دارو‌های بدون نسخه توسط هر فرد را محدود کرد. علاوه بر این، در فرآیند الکترونیکی شدن، همواره امکان نظارت بیشتری نسبت سیستم‌های فیزیکی و سنتی وجود دارد. بنابراین، نگرانی درباره این موضوع، چندان جایگاهی ندارد و نمی‌تواند دلیل محکمی برای مخالفت با عرضه اینترنتی دارو باشد.

عرضه اینترنتی دارو، زمینه‌ساز ایجاد ناصرخسروی برخط

به عقیده برخی دیگر از مخالفان عرضه اینترنتی دارو سکوی برخط دارورسانی، بستری برای فروش دارو‌های تاریخ مصرف‌گذشته و ممنوعه خواهد شد و از آن تحت عنوان ناصر خسرو مجازی یاد کرده‌اند.

این موضوع بسیار پر اهمیت است. با این حال، راه حل رفع این نگرانی، مانند نگرانی در خصوص حفظ محرمانگی اطلاعات بیماران، ابلاغ ضابطه‌ای مناسب برای توزیع اینترنتی دارو است. به این ترتیب امکان نظارت دقیق بر توزیع دارو از داروخانه تا مصرف‌کننده برای نهاد متولی فراهم خواهد شد. این موضوع می‌تواند منجر به جلوگیری از ورود دارو‌های تاریخ مصرف گذشته به بازار فروش دارو و جلوگیری از ورود دارو‌های کمیاب به بازار سیاه شود. علاوه بر این، با توجه به اینکه عرضه اینترنتی دارو، صرفا از طریق داروخانه‌ها انجام شده و سکو‌های دارورسان، صرفا نقش واسطه (پیک) را ایفا می‌کنند و با توجه به اینکه عرضه دارو‌های تاریخ مصرف گذشته یا ورود دارو‌های کمیاب به بازار سیاه، اتفاقی است که بدون وجود دارورسانی برخط نیز امکان وقوع دارد، نمی‌توان این موضوع را به عرضه اینترنتی دارو مرتبط کرد. بنابراین، این دلیل مخالفان نیز چندان ارتباطی با دارورسانی برخط نداشته و می‌تواند در سیستم فعلی فروش دارو نیز رخ دهد.

حذف داروخانه‌ها و مشاغل خرد به سبب گسترش بازار سکو‌ها

دلیل دیگر مخالفان عرضه برخط دارو، حذف داروخانه‌ها و مشاغل خرد به سبب گسترش بازار سکو‌ها و جایگزینی سکو‌ها به‌جای داروخانه‌ها است. باید به این موضوع توجه کرد که سکو‌های برخط صرفا واسطه‌ای بین داروخانه و مصرف‌کننده بوده و در جهت تسهیل ارسال دارو به بیماران تلاش می‌کند. به همین سبب حضور سکو‌های اینترنتی نه تنها موجب حذف داروخانه‌ها نشده، بلکه موجب ایجاد اشتغال برای نخبگان حوزه فناوری اطلاعات و سلامت شده و از مهاجرت نخبگان این حوزه جلوگیری می‌کند. علاوه براین، با توجه به تسهیل شدن تهیه دارو، می‌تواند منجر به افزایش فروش داروخانه‌ها شود. علاوه بر این زمینه را برای تقسیم مراجعات بین داروخانه‌های بزرگ و کوچک نیز فراهم می‌کند. چرا که بسیاری از مردم فقط به علت بزرگ بودن یک داروخانه به آن مراجعه دارند، در حالی که داروخانه‌های کوچک‌تر هم همان دارو را عرضه می‌کنند. به عبارت دیگر فروش اینترنتی دارو صف‌های طولانی خرید دارو را نیز کاهش می‌دهد.

چه کسانی از ممنوعیت فروش برخط دارو سود می‌برند؟

با بررسی فوق، می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که دلایل مذکور برای جلوگیری از عرضه اینترنتی دارو چندان محکم و مستدل نبوده و نمی‌توان با استدلال به موارد مذکور، عرضه اینترنتی دارو را رد کرد؛ بنابراین چندان دور از ذهن نیست که همانند مخالفت‌ها با بسیاری از اصلاحات ساختاری و تغیر رویه‌های سنتی، ریشه اصلی مخالفت با عرضه اینترنتی دارو را نیز در تعارض منافع جست‌وجو کنیم.

از آنجایی که فروش اینترنتی دارو، منجر به شکسته شدن انحصار برخی از داروخانه‌ها، که محل تجمع بیماران و صف‌های طولانی تهیه دارو هستند، شده و به بهبود توزیع عادلانه دارو و رقابت سالم بین تمامی داروخانه‌ها منجر می‌گردد؛ چندان دور از ذهن نیست که سبب مخالفت‌ها با عرضه اینترنتی دارو را حفظ منافع اقتصادی این دسته از داروخانه‌ها و رانت ایجاد شده برای آن‌ها دانست.

منافعی که باعث شده است تا کشور ما، جزو ۸ کشوری باشد که فروش اینترنتی دارو در آن ممنوع است. در حالی که با مشاهده فروش اینترنتی سایر کشورها، می‌توان به وضوح دریافت که میزان رفاه بیماران به این واسطه، تا چه میزان افزایش پیدا کرده است و این موضوع نه تنها منجر به بسته شدن داروخانه و یا کسب و کاری نشده بلکه منجر به رشد و پیشرفت چشمگیر سلامت مردم در آن کشور شده است.