تربیت رسانه‌ای، فراتر از سواد رسانه‌ای/ «فرزندان امروز، والدین به‌روز»، گامی تازه در تربیت رسانه‌ای خانواده‌ها
به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، در آیین رونمایی نخستین کتاب انتشارات باران‌نگار، سعید مدرسی، مدیر مؤسسه تربیت رسانه‌ای باران و یکی از نویسندگان این اثر، با تأکید بر تمایز نگاه تربیت رسانه‌ای از سواد رسانه‌ای گفت: «ادبیات سواد رسانه‌ای بیشتر بر ارتقای مهارت‌های تفکر انتقادی و تحلیل محتوا تمرکز دارد و هدفش توانمندسازی مخاطب برای ارزیابی عناصر رسانه‌ای نظیر خبر و فیلم و بازی‌های رایانه‌ای است؛ اما در تربیت رسانه‌ای، تمرکز ما بر خانواده و سبک زندگی است.»
وی در ادامه با بیان اینکه مخاطب ما در تربیت رسانه‌ای اعم از مخاطبان حوزه سواد رسانه‌ای است، گفت: «معمولاً واحد سواد رسانه‌ای به تعبیر ما نفر و فرد اجتماعی است؛ اما در تربیت رسانه‌ای نگاه ما حوزه خانواده بوده و تمرکز ما روی کنشگران رده اول و دوم تربیتی است. به تعبیر ما پدر و مادر به عنوان کنشگران رده اول و مربیان به عنوان کنشگران رده دوم، نقشی کلیدی در تحقق تربیت رسانه‌ای دارند. نگاه ما یک تغییر تربیتی در فضای نسلی است و ما تا در این حوزه پدر و مادر و مربی توانمند نداشته باشیم، نمی‌توانیم تربیت رسانه‌ای را محقق کنیم.»
مدرسی ادامه داد: «فضای تربیتی طبیعتاً در محیط‌های متکثر پیرامونی مخاطب اتفاق می‌افتد که اولین محیط خانواده و بعد گروه همسالان، فضای مدرسه و مجموعه‌های فرهنگی است. یکی از این محیط‌های به‌شدت اثرگذار و مداخله‌کننده در مسیر تربیت نیز فضای رسانه‌ها در ابعاد مختلف است. لایه بعدی در تربیت رسانه‌ای ساحت نرم‌افزار است و بخش دیگر بحث محتواست؛ محتوای بازی، فیلم، موسیقی، خبر و دیگر پدیده‌های نوظهور رسانه‌ای، مثل هوش مصنوعی.»
مدیر مؤسسه باران ادامه داد: «نگاه ما از تربیت همان نگاه متفق‌القول شش ساحت سند تحول بنیادین است. در واقع، تربیت‌یافته در عرصه ادبیات و تربیت رسانه کسی است که از مقولات رسانه‌ای مثل ابزار و نرم‌افزار و محتوا و سایر پدیده‌های نوظهور مثل هوش مصنوعی به هدف رشد و تربیت خود و محیط پیرامونی‌اش برسد و از چالش‌ها نیز سربلند بیرون بیاید. این نگاه باید در فضای مؤسسه باران به صورت شبکه پیاده‌سازی می‌شد. نکته بعدی رساندن محتوا به دست مخاطبان بود. ما برای این کار نیازمند یک ساز و کار غیر از مؤسسه باران بودیم و آن شکل‌گیری یک نشر تخصصی بود و امروز بیش از ده عنوان مکتوب محصول تلاش‌های برادران بزرگوار و پرتلاش ما در نشر باران به عنوان ناشر تخصصی حوزه تربیت رسانه‌ای است.»
وی در خصوص دیگر اقدامات مؤسسه از تولید و انتشار اولین بازی رومیزی و فکری در حوزه سواد فضای مجازی در طول یک سال کاری پربسامد نیز خبر داد و گفت: «ان‌شاءلله تلاش‌هایی که انجام شده، زمینه‌ساز یک اثرگذاری عمیق و دقیق برای مخاطبان در سنین و عرصه‌های مختلف خواهد بود.»
تربیت رسانه‌ای زیرشاخه‌ای از سواد رسانه‌ای نیست
در بخش دیگر این نشست، حسین غفاری، نویسنده دیگر کتاب نیز درباره کتاب «فرزندان امروز، والدین به روز» توضیح داد: «این کتاب حاصل بیش از ۴۰ نوبت تدریس در قالب دوره‌های رشدانه است. یعنی قبل از آنکه به نگارش درآید، بار‌ها آموزش داده شده و به‌مرور پالایش محتوایی یافته است. هدف ما تهیه متنی موجز، منظم، قابل تدریس و کاربردی بود که برای والدین و مربیان به‌ویژه در شرایط پرشتاب امروز قابل استفاده باشد.»
او افزود: «خوشحالیم که ادبیات تربیت رسانه‌ای در حال گسترش است و مجموعه‌هایی که پیش‌تر با عنوان سواد رسانه‌ای فعالیت می‌کردند، امروز دریافته‌اند که تربیت رسانه‌ای زیرشاخه‌ای از سواد رسانه‌ای نیست؛ بلکه خود موضوعی مستقل، با اهداف و ابزار متفاوت است.»
غفاری تأکید کرد: «کتاب حاضر دستورالعملی کاربردی برای والدین و مربیان است تا بدانند چگونه می‌توانند مدیریت رسانه در خانواده را قانونمند و منسجم و اثرگذار انجام دهند. این اثر ماحصل چهار تا پنج سال تجربه مؤسسه باران در مواجهه با خانواده‌هاست و تلاش شده متنی فشرده و مفید برای نسل پدر و مادرانی باشد که حوصله خواندن کتاب‌های طولانی را ندارند.»
وی در توضیح ساختار کتاب گفت: «کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. ابتدا با مقدمات و جایگاه خانواده در تربیت آغاز می‌شود، سپس به امکان فرزندپروری در عصر رسانه می‌پردازد. فصل سوم و چهارم ناظر به قانون‌گذاری و برنامه‌ریزی رسانه‌ای در خانواده است. فصل پنجم که به نوعی هدیه مؤسسه باران به نهاد‌های تربیتی کشور است، یک رویکرد نظری به مسئله تربیت در عصر رسانه‌ها ارائه می‌دهد.»
در پایان، غفاری با دعوت از مخاطبان برای ارائه نظر‌ها و پیشنهاد‌ها درباره کتاب گفت: «این اثر، نخستین قدم از مسیری است که دست‌کم پنج تا شش گام دیگر می‌طلبد. اگر توفیق الهی باشد و عمر باقی، این مجموعه ادامه خواهد یافت و بازخورد‌های شما نقش مهمی در بهبود و غنای آن دارد.»
والدین بدون به‌روزرسانی نمی‌توانند در تربیت فرزندان مؤثر باشند
محمدصادق باطنی در ابتدای سخنان خود ضمن تبریک ایام بزرگداشت مقام معلم و قدردانی از تلاش‌های اساتید حاضر، به سابقه راه‌اندازی مجموعه باران توسط دکتر مدرسی و دکتر غفاری اشاره کرد و این تصمیم را حرکتی استراتژیک، مسئله‌محور و تحسین‌برانگیز دانست.
رئیس مرکز کودک و نوجوان سیما در ادامه با ابراز خرسندی از رونمایی این کتاب، به نقش کلیدی آن در پر کردن خلأ موجود در ادبیات تربیت رسانه‌ای اشاره کرد. باطنی از اصطلاح «والدین به‌روز» به عنوان واژه‌ای کلیدی یاد کرد و آن را نقطه شروع مناسبی برای بازتعریف نقش والدین در عصر سرعت و تحول رسانه‌ای دانست و گفت: «امروز فاصله بین نسل‌ها با سرعت نور طی می‌شود و والدین بدون به‌روزرسانی نمی‌توانند در تربیت فرزندان مؤثر باشند.»
باطنی با اشاره به نظریه اشاعه نوآوری راجرز تأکید کرد: «نسل امروز نه‌تنها به‌روز، بلکه ثانیه‌ای تغییر می‌کند و والدگری سنتی دیگر پاسخ‌گو نیست.»
باطنی ضمن تمجید از عمق محتوای کتاب، مباحث مطرح‌شده در حوزه «حافظه مشترک رسانه‌ای»، «وساطت تعدیل‌کننده و تقویت‌کننده» و «فرزندپروری مقتدرانه» را بسیار راه‌گشا و نوآورانه خواند و افزود: «این مفاهیم ظاهری نیستند؛ بلکه کلیدهایی‌اند که هرکدام ظرفیت تبدیل به یک کتاب مستقل را دارند.»
محمدصادق باطنی به فاصله گرفتن فرزندان از والدین اشاره کرد و افزود: «در بسیاری از کارگاه‌های ما، والدین اذعان می‌کنند که دیگر زبان مشترکی با فرزند خود ندارند و این، نشان‌دهنده نیاز فوری به بازتعریف ابزار گفت‌و‌گو در خانواده است.»
او با تاکید بر آیه «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه»، گفت: «شناخت زبان نسل جدید و ساختار شناختی فرزندان، پیش‌شرط ورود مؤثر به عرصه تربیت رسانه‌ای است. نمی‌توان با ابزار نسل گذشته، فرزندان نسل هوش مصنوعی را تربیت کرد.»
باطنی در بخش پایانی سخنان خود، تیتر مهم کتاب «خانواده تنهاست» را فریادی پنهان خطاب به نظام تصمیم‌سازی کشور دانست و افزود: «در شبکه کودک تلاش کرده‌ایم به دستیار تربیتی خانواده‌ها تبدیل شویم. اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که فاصله چندانی تا این هدف نداریم. بیش از ۷۰ درصد خانواده‌ها مخاطب شبکه کودک هستند و به‌طور متوسط روزانه دو ساعت و نیم برنامه‌های ما را تماشا می‌کنند. این یک ظرفیت بی‌نظیر است.»
رئیس مرکز کودک و نوجوان سیما اعلام کرد: «ما برای حوزه سینما و انیمیشن کودک برنامه داریم، در حوزه بازی‌های رایانه‌ای و تئاتر کودک هم ورود کرده‌ایم. اما در مسیر تربیت رسانه‌ای، دست یاری به سوی صاحب‌نظران دراز می‌کنیم و آماده‌ایم از ظرفیت آنتن، کاراکتر‌های محبوب و عروسک‌های شبکه برای پیاده‌سازی مفاهیم تربیتی استفاده کنیم. اما لازمه‌اش حرکت جمعی است.»
از بحران تربیت رسانه‌ای نمی‌شود چشم پوشید
در ادامه این نشست سجاد مهدی‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه و پژوهشگر حوزه خانواده، با اشاره به سفر‌های خود به مدارس مختلف کشور از جمله اصفهان، فسا، قزوین، تبریز و تهران، تصریح کرد: «در تعامل مستقیم با معلمان و والدین، حقایقی از عمق بحران تربیت رسانه‌ای شنیده‌ام که قابل چشم‌پوشی نیست.»
وی اظهار کرد: «مدارس امروز، مخصوصاً مدارس دولتی، دیگر فضای معقولی برای اجرای بسیاری از نظریه‌های تربیتی نیستند. معلم کلاس ششم می‌گوید تمام انرژی‌اش صرف ساکت نگه داشتن بچه‌ها می‌شود، نه آموزش و تربیت.»
مهدی‌زاده با تأکید بر اهمیت نقش والدین، تجربه تدریس خود برای والدین را یادآور شد و گفت: «در بسیاری از جلسات والدین، وقتی بحث تربیت رسانه‌ای مطرح می‌شود، مادر‌ها یا پدر‌ها می‌گویند: 'ما خودمان مشکل داریم، قبل از بچه‌ها باید خودمان را اصلاح کنیم.»
وی ضمن اشاره به مشکلات متعدد والدین در مواجهه با رسانه به تأثیر منفی استفاده نادرست از آن هشدار داد و بیان کرد: «ما با نسلی مواجهیم که مفاهیم تحصیل و پیشرفت برایشان دیگر جذابیت ندارد. نوجوانی به من گفت خواهرم دارد فوق تخصص پزشکی می‌گیرد، اما من ترجیح می‌دهم وارد حوزه گیم شوم، چون درآمدش بیشتر است!»
لزوم تولید آثاری برای خانواده‌های درگیر با رسانه
او ضمن تحسین کتاب «والدین به‌روز» از منظر پرداختن به مصرف رسانه‌ای، نقد خود را این‌گونه بیان کرد: «بخش عمده کتاب بر پیشگیری تمرکز دارد که درست هم هست. واقعیت این است که در تربیت اصل بر پیشگیری است و این گام مهمی در این حوزه است؛ اما با خانواده‌هایی مواجهیم که آسیب دیده‌اند؛ والدینی که خودشان دچار اعتیاد رسانه‌ای‌اند.
این کتاب‌ها برای آدم‌های سالم نوشته می‌شود؛ ما نیاز داریم برای خانواده‌های درگیرشده هم بنویسیم.»
مهدی‌زاده با اشاره به نقل‌قولی از شهید مطهری از طریق آیت‌الله فیاض‌بخش افزود: «در جامعه فرهنگی سه دسته داریم: کشته‌شده‌ها، زخمی‌ها و سالم‌ها. شهید مطهری توصیه کرده فقط سالم‌ها را نگه دارید. اما واقعیت امروز این است که زخمی‌ها خیلی زیاد شده‌اند. ما نمی‌توانیم از آنها غفلت کنیم.»
وی در ادامه درباره طراحی و ساختار کتاب نیز تذکر داد: «امروز والدینی که دهه هفتادی و دهه هشتادی هستند، دیگر حوصله کتاب‌های سنتی را ندارند. باید به سمت کتاب‌های تصویری، فشرده، جذاب و رسانه‌ای‌تر برویم؛ چون مخاطب امروز عادت کرده هر ۳۰ ثانیه یک محتوا ببیند. اگر می‌خواهیم او را درگیر کتاب کنیم، باید ادبیاتش را بشناسیم.»
مهدی‌زاده با تأکید بر اینکه نیاز مبرمی به تألیف کتاب‌هایی برای خانواده‌های درگیر و آسیب‌دیده وجود دارد، بیان کرد: «پدر و مادری که خودش هنوز مصرف‌زده است، نمی‌تواند تربیت کند. ما نیازمند نسخه‌هایی هستیم که درگیر درمان و بازسازی خانواده‌ها شود، نه فقط پیشگیری برای خانواده‌های سالم.»
مهدی‌زاده در پایان گفت: «امیدوارم همه ما بتوانیم در هر موقعیتی که هستیم، به وظیفه‌مان عمل کنیم.»