وضعیت فناوری ایران تا سال ۲۰۲۵، از هوش مصنوعی تا فناوری‌های دفاعی و پهپادی

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو-محمد کارخانه؛ ایران در یک دهه اخیر با وجود تحریم‌های شدید بین‌المللی، در برخی حوزه‌های فناوری به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یافته است. این پیشرفت‌ها عمدتاً در بخش‌هایی بوده که هم از نظر راهبردی اهمیت دارند و هم امکان توسعه داخلی آنها با وجود محدودیت‌های خارجی وجود داشته است. مهم‌ترین حوزه‌های پیشرفت فناوری ایران شامل:

۱. صنایع دفاعی و پهپادی

۲. هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات

۳. فناوری هسته‌ای و موشکی

۴. زیست‌فناوری و تولید دارو

۵. فناوری فضایی

در صنایع پهپادی، اگرچه خاستگاه اولیه ساخت پرنده‌های بدون سرنشین با رویکرد شناسایی و عکسبرداری هوایی مشخص و روشن نیست، اما قدر مسلم این است که ابتدا شهید چمران در وزارت دفاع و سپس جهاد‌های دانشگاهی، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه شیراز، گام‌های اولیه را برای تأمین آن هدف برداشته‌اند که به‌لحاظ دستیابی دانشگاه اصفهان به موفقیت‌هایی، روند پیگیری ساخت، تولید و بهره‌برداری اطلاعاتی تا تشکیل یگان پهپاد در سپاه از آنجا آغاز شد.

برای مثال پهپاد مهاجر که در سال ۱۳۶۰ با کمک دانشگاه و سپاه پاسداران ساخته شد برای جمع آوری اطلاعات بود و در سال ۱۳۶۱ چهار نمونه از آن در جنگ استفاده شد که معمولا به ۶ راکت ار پی جی ۷ برای درگیری با دشمن مجهز می‌شد و دارای سامانه هدایت رادیویی در خط دید کاربر بود. برای مثالی دیگر، پهپاد ابابیل در سال ۱۳۶۵ طراحی شد و در سال ۱۳۶۷ تولید شد، اما در سال ۱۳۶۹ دوباره دست به تغییراتی در آن زدند. 

این دو مثال نشان دهنده این است که تا حال حاضر که ایران جزو رتبه‌های بالای قدرت پهپادی در دنیا است، توانسته در توسعه پهپادها، بسیار بالاتر از وزن فناوری خود مشت زند. اما همچنان در مسئله توسعه تکنولوژی و ورود فناور‌ی برای بهبود شرایط نظامی باید تلاش کرد. (پهپاد‌هایی مانند انواع شاهد، ارش، فطرس، ابابیل، مهاجر، معراج، کرار، کمان، غزه و ... توانسته‌اند این پیشرفت را نشان دهند.)

از دلایل اصلی موفقیت در محدودیت‌ها در زیر سایه تحریم‌ها و انحصار‌های امپریالیستی قدرت‌های بزرگ از جمله آمریکا، می‌توان به چندین مورد عمده اشاره کرد. اولین مورد در توسعه این پهپادها، کمک مهندسین برای مهندسی معکوس پهپاد‌ها است. این عمل سبب شد که ایران بتواند به توسعه نمونه‌های داخلی دست بزند و از قدرت‌های پهپادی دنیا باشد.

تمرکز بر سیستم‌های کم هزینه دومین مورد عمده برای بررسی موفقیت ایران در حوزه پهپادی است. برآورد‌ها نشان می‌دهد ایران سالانه بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار صرف تحقیق و توسعه پهپادی می‌کند. این رقم در مقایسه با بودجه پهپادی کشور‌هایی مانند آمریکا (ده‌ها میلیارد دلار) ناچیز است، اما ایران با تمرکز بر طراحی مقرون‌به‌صرفه و استفاده از قطعات داخلی، به نتایج قابل توجهی دست یافته است. (گزارش مؤسسه IISS، ۲۰۲۳).

سومین مورد عمده در دلایل موفقیت ایران در حوزه پهپادی که از نظر نویسنده، مهم‌ترین مورد است، تست عملی در میدان نبرد است. وحدت طراحی و عمل در میدان نبرد می‌تواند تمامی ایراد‌های موتوری و فناورانه یک سیستم را نشان دهد و یک کل مطمئن را بسازد. برای مثال پهپاد شاهد ۱۲۹، پس از حمله به مواضع داعش در دیرالزور، مشخص کرد که گاهی به دلیل جنگ الکترونیک سیگنال را از دست می‌دهد و یا در شرایط بد آب و هوایی نیاز به بهبود سیستم دارد. بعد از این مشکل فنی، بهبود سیستم‌های ضدجنگ الکترونیک بر روی آن انجام شد (منبع: گزارش مؤسسه Royal United Services Institute، ۲۰۲۱)

در حوزه هوش مصنوعی هم پیشرفت‌های نسبی در ایران وجود داشته است. به صورت آکادمیک، در دهه ۸۰ بود که به صورت آزمایشگاه‌های پردازش تصویر و زبان طبیعی، در دانشگاه‌های صنعتی شریف و امیرکبیر هوش مصنوعی وارد ایران شد و در اواسط دهه ۸۰ هم شرکت‌های دانش بنیان بر روی تشخیص گفتار کار کردند.

جهش در دهه ۱۳۹۰ (عصر یادگیری عمیق) بود که با جهانی شدن فناوری‌های Deep Learning پس از ۲۰۱۲، ایران هم از سال ۱۳۹۴ به این عرصه پیوست:

- ۱۳۹۵: دانشگاه شریف اولین دوره تخصصی یادگیری عمیق را برگزار کرد

- ۱۳۹۶: استارتاپ‌هایی مانند «دیجی‌کالا» الگوریتم‌های توصیه‌گر مبتنی بر AI را راه‌اندازی کردند

- ۱۳۹۸: راه‌اندازی اولین ابررایانه‌های هوش مصنوعی در دانشگاه تهران با قدرت ۰.۵ پتافلاپس.

در صنعت و اقتصاد هم تا حدی می‌توانیم به مورد‌هایی مانند سیستم‌های تشخیص تقلب در بانک ها، الگوریتم پیش‌بینی تقاضا در دیجی کالا، دقت ۹۲ درصدی در شناسایی تومور‌ها و ... اشاره کرد.

پس در نتیجه، در سال‌های اخیر، ایران توانسته است با وجود محدودیت‌های بین‌المللی، در چندین حوزه فناوری پیشرفت‌های چشمگیری داشته باشد. در بخش پهپادها، کشور به جایگاه پنجم تا دهم جهانی دست یافته و نمونه‌های پیشرفته‌ای مانند شاهد-۱۴۹ با برد عملیاتی ۲۰۰۰ کیلومتر توسعه داده است. این پهپاد‌ها نه تنها در عملیات‌های داخلی، بلکه در میدان‌های نبرد منطقه‌ای مانند سوریه و اوکراین نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند و عملکرد آنها منجر به بهبود مستمر طراحی‌ها شده است. ایران موفق شده این فناوری را به بیش از ده کشور از جمله روسیه صادر کند.

در حوزه هوش مصنوعی، ایران از سال ۱۴۰۰ شاهد رشد قابل توجهی بوده است. توسعه مدل‌های زبانی فارسی و کاربرد‌های عملی این فناوری در زمینه‌های امنیتی (با سیستم‌های تشخیص چهره ۹۸ درصد دقیق)، سلامت (تشخیص تومورها) و تجارت از دستاورد‌های مهم این حوزه محسوب می‌شوند. البته چالش‌های مهمی مانند محدودیت‌های سخت‌افزاری ناشی از تحریم‌ها و کمبود داده‌های باکیفیت هنوز وجود دارند.

بخش زیست‌فناوری نیز شاهد موفقیت‌های ارزشمندی بوده است. ایران در زمینه واکسن‌سازی به خودکفایی رسیده و توانسته است دارو‌های مهمی برای درمان بیماری‌هایی مانند سرطان و‌ام‌اس تولید کند. این پیشرفت‌ها باعث شده ایران در منطقه جایگاه دوم را در این حوزه به خود اختصاص دهد. به طور کلی، این دستاورد‌ها نشان‌دهنده توانایی ایران در توسعه فناوری‌های پیشرفته علی رغم تمام محدودیت‌ها است.

*انتشار یادداشت‌ها به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.