مسجد، خانه امید در روز‌های بحران؛ نقش مساجد در بحران‌ها و جنگ‌های ایران، از دفاع مقدس تا امروز

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو، در تاریخ معاصر ایران، مسجد تنها جایگاه عبادت نبوده، بلکه پناهگاهی امن برای مردمی بوده که در دل طوفان حوادث، به دنبال نقطه‌ای از آرامش، همدلی و انسجام اجتماعی می‌گشتند. از دوران دفاع مقدس تا اتفاقات اخیر، مساجد به عنوان نهاد‌هایی زنده و پویا، نقشی فراتر از عبادتگاه ایفا کرده‌اند؛ نقشی که ریشه در بافت فرهنگی و دینی جامعه ایرانی دارد.

در دوران هشت ساله دفاع مقدس، بسیاری از رزمندگان از مسجد محله‌شان راهی جبهه‌ها شدند. آنجا، نه تنها پایگاه فرهنگی و معنوی بود، بلکه مرکزی برای جذب نیرو‌های داوطلب، جمع‌آوری کمک‌های مردمی، و ساماندهی فعالیت‌های پشتیبانی از جبهه. مردم در مسجد گرد می‌آمدند، شنونده روایت مادر شهید می‌شدند، کمک می‌کردند، گریه می‌کردند، دعا می‌خواندند و دل به هم می‌سپردند.

حتی پس از پایان جنگ، این نقش پررنگ باقی ماند. در بحران‌های طبیعی مانند زلزله بم یا سیل‌های گسترده، مسجد‌ها یکی از نخستین مکان‌هایی بودند که به کانون‌های امدادرسانی مردمی تبدیل شدند. فضای معنوی مسجد، همراه با اعتماد عمومی به متولیان آن، باعث شد مردم با فراغ بال کمک‌های خود را به آنجا بسپارند.

در سال‌های اخیر و در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، بار دیگر نقش محوری مسجد در ساختار اجتماعی کشور پررنگ‌تر شده است. در بحران‌های معیشتی یا ناآرامی‌های اجتماعی، مردم برای مشورت، آرامش و گاهی حتی یافتن راه‌حل‌های جمعی، به مساجد رجوع می‌کنند. در حوادث اخیر، دیده‌ایم که برخی مساجد نه‌تنها درب‌های خود را به روی آسیب‌دیدگان گشودند، بلکه با برگزاری جلسات هم‌اندیشی، گفت‌و‌گو‌های مردمی و ایجاد فضا‌هایی امن، بار دیگر جایگاه خود را در دل جامعه بازسازی کردند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد در این سال‌ها، تطبیق‌پذیری آن با نیاز‌های جدید جامعه است. از راه‌اندازی ایستگاه‌های سلامت تا ارائه خدمات روان‌شناسی، از برگزاری جلسات خانواده‌درمانی تا آموزش مهارت‌های مقابله با بحران، مساجد نسل جدید در حال ایفای نقشی چندبعدی و کارکردی در اجتماع هستند.

مساجد همیشه به واسطه نزدیکی جغرافیایی‌شان با محله‌ها، توانسته‌اند نبض جامعه را در دست داشته باشند. حضور امام جماعت، هیئت امناء و فعالان مردمی، باعث شده تا مسجد نه نهادی دولتی، که نهادی مردمی و نزدیک باشد. همین مردمی‌بودن، اصلی‌ترین سرمایه اجتماعی مساجد در مواقع بحران است.

با نگاهی به آینده، می‌توان گفت که اگرچه فناوری و رسانه‌های نوین، ارتباطات اجتماعی را تغییر داده‌اند، اما نیاز به فضا‌های فیزیکی امن برای گفت‌و‌گو، همدلی و اقدام جمعی همچنان پابرجاست؛ و چه جایی بهتر از مسجد که ریشه در تاریخ، فرهنگ، و ایمان مردم دارد.

امروز نیز، همان‌گونه که دیروز در میانه جنگ، مسجد پناهگاهی شد برای دردها، دعا‌ها و دل‌دادگی‌ها؛ می‌تواند فردا خانه‌ای باشد برای گفت‌و‌گو، همفکری و بازسازی اعتماد اجتماعی. کافی‌ست نگاهی دوباره به این نهاد دیرینه بیندازیم و ظرفیت‌های پنهان و پیدایش را کشف کنیم.

درواقع به همان اندازه که در دوران هشت‌ساله دفاع مقدس، مساجد به عنوان تکیه‌گاه اصلی مردم شناخته می‌شدند، در تلاطم‌های اجتماعی و اقتصادی سال‌های اخیر نیز همچنان نقش‌آفرین باقی مانده‌اند. امروز هم، وقتی بحران‌ها چهره عوض می‌کنند، اما قلب جامعه همچنان می‌تپد، این مسجد است که بار دیگر در میانه میدان، پایگاهی می‌شود برای حضور خودجوش مردم، پناهگاهی امن برای آنان که در بی‌سامانی‌ها به دنبال نقطه‌ای برای ایستادن و نفسی دوباره‌اند.

در این اتفاقات اخیر کشور، بار دیگر شاهد هستیم که مسجد‌ها بدون نیاز به دعوت رسمی، تبدیل به مأمنی برای همدلی، آرامش و امدادرسانی شدند.

مساجد با بافت محله‌ای خود، بیش از هر نهاد دیگری به واقعیت زندگی مردم نزدیک‌اند. در هر کوچه و خیابانی که قدم بگذاری، مسجدی هست که نه‌تنها اذان می‌گوید، که روایتگر قصه‌های مقاومت، گذشت، و ایستادگی است. مردم در دل همین مسجدها، برای هم غذا پختند، لباس دوختند، مراسم دعا گرفتند، سوگواری کردند، جشن گرفتند و در نهایت، خودشان را بازیافتند.

مسجد جامع خرمشهر، نماد این ماندگاری و اثرگذاری است. مسجدی که در روز‌های آتش و خون، نه‌فقط ایستاد، بلکه سنگری شد برای مردمی که نمی‌خواستند تسلیم شوند. عکس محراب سوراخ‌شده‌اش، بر پیشانی تاریخ معاصر ایران نشسته. این مسجد، همانند بسیاری از مساجد در سراسر کشور، نه‌تنها در جنگ فیزیکی، بلکه در نبرد‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز حضوری زنده و امیدآفرین داشته و دارد.

در محلات شهر‌های بزرگ و کوچک، هنوز هم وقتی اتفاقی می‌افتد – از قطعی برق تا یک ناآرا

می، از نیاز به کمک یک خانواده گرفته تا برگزاری جشن عروسی ساده – این مساجد هستند که درِ خود را بی‌قید و شرط باز می‌کنند. نقش آنان، تلفیقی از سنت و نوآوری است؛ محلی برای نسل‌های مختلف تا فارغ از تعلقات سیاسی یا طبقاتی، دور هم جمع شوند و از دل تاریکی‌ها، نور را جست‌و‌جو کنند.

مساجد ایران، اگرچه خشت به خشت ساخته شده‌اند، اما در حقیقت، از دل‌سپاری مردم جان گرفته‌اند. آنها با حوادث روزگار، چهره عوض می‌کنند، اما جوهره‌شان – که همانا مردمی‌بودن، پایداری و همدلی است – تغییر نخواهد کرد.