چگونه زندگی معنا می‌یابد؟ / فرصت بازخوانی هویت جمعی و انسجام اجتماعی در جنگ

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو، محمد امین سرائی، دکتری روانشناسی و پژوهشگر حوزه علوم شناختی دین از دانشگاه کنتیکت آمریکا در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دانشجو پیرامون تاثیرات پس از وقوع بحران‌های آسیب‌زا، نظیر جنگ بیان کرد: هنگامی که وقایع تروماتیکی مثل جنگ رخ می‌دهد. بعضی‌از افراد در معرض‌آسیب‌های روانی قرار می‌گیرند؛ که طیف متفاوتی از آسیب‌های خفیف تا شدید را می‌توانند تجربه‌کنند. اختلالات اضطرابی از جمله «اختلال استرس پس از سانحه» یا «ptsd» یکی از آسیب‌های محتمل پس از تروما است؛ که در طی آن افراد احساسات، افکار و خاطرات منفی را تجربه می‌کنند.

وقایع آسیب‌زا و درصد بالای رشد پس از سانحه

این روانشناس اظهار‌کرد: علی رغم تصور عموم مردم درباره فراگیری بالای این اختلال، شدت افرادی که پس از وقایع تروماتیک دچار چنین اختلالی می‌شوند همیشه بالا نیست. به طور مثال در جامعه‌ای مثل آمریکا میزان فراگیری این اختلال بین ۶ الی ۷ درصد است. یکی از نکات قابل توجه این است؛ که اگرچه وقایع آسیب‌زا در مواردی می‌تواند؛ روند زندگی فرد را برای چند روز یا چند هفته از حالت عادی خارج‌کند، اما لزوما همیشه منجر به شکل گیری اختلالات بالینی نمی‌شود.

سرائی در ادامه افزود: وقایع تروماتیک نظیر جنگ همیشه منجر به وقوع آسیب‌های روانی مثل «اختلال استرس پس از سانحه» نمی‌شوند. دردهه‌های اخیر دانشمندان مفهوم نوظهور «رشد پس از سانحه» یا «ptg» را مطرح کرده‌اند. برخی ازپژوهش‌های علمی نشان می‌دهند که پس از وقوع تجارب تروماتیک، بین ۵۰ الی ۷۰ درصد افراد، رشد را در ابعاد مختلف زندگی تجربه می‌کنند. این مفهوم به‌کمک روانشناسی مثبت‌نگر در سال‌های اخیر نیزتوانسته است گسترده‌تر شود.

وی بیان‌کرد: از منظر روانشناسی نوین، انسان‌ها دارای توانمندی‌ها و انعطاف پذیری خاصی هستند. این توانمندی‌ها که نوعی امکانات روانشناختی هستند؛ امکان انطباق پذیری افراد با شرایط مختلف را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند؛ و برخلاف تصورات گذشته، که انسان را بیشتر به عنوان موجودی آسیب‌پذیر و ناتوان در برابر بحران‌ها می‌دانستند. در نگاه نو، توانمندی و رشدپذیری بیشتری برای انسان درنظرگرفته می‌شود.

جنگ و فروپاشی نقشه ذهنی

او در زمینه فرایندی که منجربه شکل گیری «رشد پس از سانحه» می‌شود؛ مطرح کرد: هر یک ازما انسان‌ها، نقشه ذهنی خاصی از جهان پیرامون خود داریم؛ که در نظریات مختلف روانشناسی به آن پرداخته‌شده است. به بیان ساده، هر یک از ما انتظارات و توقعات مشخصی نسبت به جهان داریم، که وجود این پیش فرض‌ها و باور‌های بنیادی، منجر‌به احساس اطمینان خاطر می‌شود. وقایع تروماتیک باور‌ها و الگو‌های ذهنی مارا به چالش می‌کشند. به طور مثال وقتی یک مادر، جهان خود را با حضور فرزندش ترسیم‌کرده است؛ فقدان و یا مرگ فرزند، می‌تواند باور‌ها و نقشه ذهنی او را بهم بریزد. رخ دادن ترومایی مثل جنگ نیز می‌تواند نقشه ذهنی ما را با سلب امنیت، ترس از دست دادن و... دچار فروپاشی کند.

این روانشناس در ادامه افزود: وقتی نقشه و الگو‌های ذهنی افراد دچار تغییر می‌شود. بحرانی برای فرد شکل‌می‌گیرد که می‌تواند به هویت فرد آسیب بزند. شروع تروما می‌تواند برای افرادی منجر به استرس پس از سانحه و تبعاتی مثل مرور وقایع یا بازگشت به گذشته و... شود. در مقابل، می‌تواند منجر به تفکر و تحلیلی شود؛ که به چرایی وقایع رخ داده شده و معنای آن دست یابند؛ در این صورت رشد پس از سانحه شکل می‌گیرد؛ و افراد معنای جدیدی، با هویتی بازسازی شده، پیدا می‌کنند.

تروما و انسان در جست‌و‌جو معنا

سرائی با اشاره به تاثیرات گسترده رشد پس از سانحه در زندگی انسان اظهار کرد: رشد پس از سانحه، تغییر عمیقی است که ابعاد مختلف زندگی را دگرگون می‌کند. این تغییر بر روی نگرش فرد نسبت به خود، سلامت روان، باور‌های دینی، روابط اجتماعی فرد و ارتباط با جامعه و ... تاثیر و ردپای خود را به طور قابل توجهی باقی می‌گذارد.

وی تاکید‌کرد: وقتی این تغییر و رشد اتفاق می‌افتد. افراد به بینش و عملکرد مثبت‌تر و خردمندانه‌تری در تعاملات خود دست‌می‌یابند. همچنین می‌توانند به دنبال تاثیرگذاری بیشتری برای کشور و جامعه خود باشند؛ و حتی ممکن‌است افراد در ایمان‌خود دچار بازنگری جدی‌ای شوند که بتواند با تقویت ایمان و رشد معنوی آنها همراه باشد.

او در زمینه اقداماتی که می‌توانند درشکل گیری رشد پس از سانحه نقش داشته باشند، گفت: یافتن معنا برای زندگی و چالش‌ها، در مرحله‌ای که هویت فرد دچار خلل شده است؛ نقش مهمی ایفا می‌کند؛ و برخی از روانشناس‌های سرشناس از جمله «ویکتور فرانکل» به این مسئله تاکید زیادی دارند. فرانکل در کتاب «انسان در جست و جوی معنا» نیز با جمله‌ای از نیچه، به اهمیت یافتن معنا به طور گسترده می‌پردازد؛ «هرکس که چرایی برای زندگی کردن داشته باشد؛ از عهده چگونگی آن بر خواهد آمد».

وی با تاکید بر اهمیت یافتن معنا و چرایی پس از وقایع تروماتیک بیان کرد: وقتی افراد معنایی نو برای رنج خود می‌یابند؛ تاثیر آن بر روی جهان بینی و زندگی آنها به طور جدی مشاهده می‌شود. وقوع رویدادی مثل جنگ علاوه برآنکه بر روی نگرش ما نسبت به‌خود و روابطمان با دیگران به‌طور مثبتی تاثیرگذار است. نگرش ما را نسبت به کشور و میهن و ارزش‌هایمان نیز دچار بازبینی می‌کند؛ که می‌تواند اثرات مثبتی در سطح فردی و اجتماعی به‌همراه داشته باشد؛ مانند فعالیت‌های داوطلبانه‌ای که مردم با وجود شرایط سخت جنگ، در زمینه‌های مختلف مشارکت می‌کردند.

ایام ماه محرم؛ فرصت بازنگری در معنا و افزایش انسجام اجتماعی

پژوهشگر حوزه علوم شناختی دین اشاره داشت: از جمله مواردی که می‌توانند به افراد در زمینه یافتن معنا کمک کنند؛ داشتن اعتقاد و باور‌های دینی است. باور‌ها و عقاید دینی با مفاهیمی مثل توکل و ایمان می‌توانند در فهم معنا و چرایی وقایع، کمک شایانی‌کنند. افزون‌برآن دریافت حمایت‌های روانی از نزدیکان و دوستان نیز در این رشد، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

این پژوهشگر با اشاره به جامعه ایرانی در جنگ تحمیلی رژیم صهیونیست علیه ایران اظهار کرد: یکی از اتفاقات مهم در این جنگ، بازبینی معنا و ایجاد همبستگی اجتماعی است. پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهند رنج بشری افراد را به‌یکدیگر نزدیکتر می‌کند؛ و تجربه رنج مشترک در مردم ایران با وجود تفاوت‌های قومی، اعتقادی، فرهنگی و... منجر به بازخوانی هویت جمعی و انسجام اجتماعی بیشتری شده است؛ و به نوعی با رشد جمعی همراه است.

این روانشناس با اشاره به اهمیت آئین‌های دینی در جامعه نیز تاکید داشت:تحقیقات علمی متعددی نشان‌می دهند که مناسک و آئین‌های مذهبی در ایجاد همبستگی اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند. با توجه به اینکه درحال حاضر در ایام ماه محرم هستیم؛ این آئین مذهبی با غم و رنج مشترکی که در بطن خود دارد؛ همان طور که پیش‌تر نیز اشاره شد؛ منجر به بازنگری در معنا و افزایش انسجام اجتماعی می‌شود. فرصتی که در واقع برای جامعه ایرانی پس از تجربه تروماتیک جنگ تحمیلی ۱۲ روزه می‌تواند، بسیار ارزشمند باشد. وقایع و درس‌هایی از حماسه امام حسین «ع» و یاران ایشان که می‌توانند تاثیر مهمی در بازسازی هویت و یافتن معنا در راستای رشد فردی و جمعی داشته باشند.

نویسنده: فاطمه پارسایی