هوش مصنوعی وارد علوم انسانی شد؛ انقلاب دیجیتال در پژوهش و آموزش

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، محسن کاهانی استاد گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد در دوره دانش افزایی و توانمندسازی اساتید بسیجی کشور با شعار «استاد بسیجی؛ اتحاد مقدس، استقلال ملی، ایران قوی» که در مشهد مقدس درحال برگزاری است بر اهمیت هوش مصنوعی و نقش آن در علوم انسانی تأکید کرد اظهار داشت: هوش مصنوعی یک مفهوم قدیمی اما در عین حال متحول‌شده است که امروزه در مقیاس وسیع در حوزه‌های مختلف علمی، پژوهشی و کاربردی به کار گرفته می‌شود و بسیاری از ابعاد زندگی فردی و اجتماعی بشر را تحت تأثیر خود قرار داده است.

وی گفت: کاربردهای اصلی هوش مصنوعی در چند حوزه مهم قابل دسته‌بندی است که از جمله آنها می‌توان به یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی، بینایی ماشین، سیستم‌های خبره و حل مسئله اشاره کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: سیستم‌های توصیه‌گر که در اپلیکیشن‌های مسیریابی، فروشگاه‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی حضور پررنگ دارند، یکی از ملموس‌ترین جلوه‌های هوش مصنوعی برای مردم محسوب می‌شوند.

کاهانی بیان کرد: در حوزه پردازش متون و تحلیل زبان، این فناوری قادر است متون حجیم را تحلیل کرده و در زمینه‌هایی همچون تشخیص آثار هنری، اجتهاد فقهی، علم حدیث و تحلیل متون دینی نیز مورد استفاده قرار گیرد. افزون بر این، رباتیک و بهینه‌سازی فرآیندها نیز از دیگر عرصه‌های مهم کاربردی هوش مصنوعی هستند.

وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ظهور هوش مصنوعی مولد (Generative AI) در چهار تا پنج سال اخیر گفت: این نسل از هوش مصنوعی که با استفاده از مدل‌های زبانی بزرگ توسعه یافته است، انقلابی در تولید داده و متن ایجاد کرده و توانسته مرزهای علمی و پژوهشی را جابه‌جا کند. 

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: انتشار مقاله‌ای در سال ۲۰۱۸ در زمینه شبکه‌های عصبی ترنسفورمر نقطه عطفی در این مسیر بود، به گونه‌ای که زمینه‌ساز توسعه مدل‌های زبانی بزرگ مانند GPT-3.5، GPT-4 و اخیراً GPT-5 شد که توانسته‌اند قابلیت تولید متن‌های دقیق، متنوع و متناسب با زمینه را فراهم کنند.

این استاد دانشگاه فردوسی مشهد، سپس به موضوع علوم انسانی دیجیتال به‌عنوان یک حوزه میان‌رشته‌ای اشاره کرد و گفت: در این زمینه، هوش مصنوعی نقش پررنگی در آموزش و یادگیری، حفظ و احیای میراث فرهنگی، پژوهش‌های اجتماعی و تحلیل متون و داده‌های بزرگ ایفا می‌کند و می‌تواند ابزارهای نوینی را در اختیار پژوهشگران علوم انسانی قرار دهد.

کاهانی با تأکید بر اینکه ورود هوش مصنوعی به علوم انسانی باعث ایجاد تغییر پارادایم شده است، توضیح داد: نخستین تغییر پارادایم، حرکت از تحلیل صرفاً کیفی به تحلیل کمی و یا ترکیبی از کیفی و کمی است. دومین تغییر، عبور از مطالعات محدود موردی به پژوهش‌های گسترده مبتنی بر داده‌های عظیم است. تغییر دیگر، امکان تحلیل چندرسانه‌ای شامل ویدئو، تصویر و صدا است که پیش‌تر چنین امکانی فراهم نبود. همچنین خودکار شدن بخش زیادی از فرآیندهای تفسیری و تغییر نقش علوم انسانی از تفسیر صرف به الگوشناسی و تحلیل الگوها، از دیگر تحولات اساسی در این زمینه است.

وی به نمونه‌هایی از پژوهش‌های انجام‌شده در ایران اشاره کرد و گفت: تحلیل احساسات کاربران نسبت به دریاچه ارومیه و پارک‌های مختلف تهران از طریق داده‌های شبکه‌های اجتماعی، نمونه‌ای از کاربردهای هوش مصنوعی در علوم انسانی است. همچنین استفاده از داده‌های اینستاگرام برای سنجش رضایت و احساسات عمومی، و مدل‌سازی رفتار کاربران برای شناسایی بیماری‌هایی همچون دوقطبی، اوتیسم و دیسلکسیا از طریق تحلیل داده‌های دیجیتال از دیگر پژوهش‌های شاخص در این زمینه است.

کاهانی در ادامه به کاربردهای آموزشی هوش مصنوعی پرداخت و گفت: این فناوری می‌تواند موجب شخصی‌سازی یادگیری برای هر فرد شود، معلمان مجازی هوشمند ایجاد کند و روش‌های سنتی آموزش را به آموزش تطبیقی و فردمحور تغییر دهد. به اعتقاد او، چنین تحولاتی نظام آموزش عالی و عمومی را با تغییرات بنیادین روبه‌رو خواهد کرد.

وی در پایان با اشاره به چالش‌های پیش‌روی توسعه هوش مصنوعی خاطرنشان کرد: در کنار فرصت‌های فراوان، مسائل اخلاقی و اجتماعی، خطرات ناشی از تحلیل داده‌های شخصی ـ نظیر آنچه در ماجرای کمبریج آنالیتیکا و انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا رخ داد ـ و همچنین ضرورت بازنگری اساسی در شیوه‌های آموزش و پژوهش، از مهم‌ترین چالش‌های موجود در این حوزه است.