از مدح رسول الله تا هجو ابولهب

گروه فرهنگي «خبرگزاري دانشجو»؛ حسان ابن ثابت، شاعر اسلام وقتی که دین مبین اسلام را پذیرفت و مسلمان شد، دفاع از این آیین و مبارزه با یاران قدیم خود که هنوز به اسلام ایمان نداشتند را سرلوحه کار خود قرار داد و شعر خود را به این موضوع مهم اختصاص داد.

 

پس بین حسان و دوستان قدیمش مناقشات شعری دشواری درگرفت. شیوه شعری حسان در این مبارزه به این صورت بود که دشمنان اسلام را هجو و مسلمانان و دوستان پیامبر اسلام «صلی ا... علیه و علی آله» را ستایش و مدح کند.

 

مسلم است که شعر حسان در این دوره در پی به هدف رسیدن، امیال مادی و کسب ثروت نبود، بلکه این اشعار در راستای مبارزات مسلمانان با کفار سروده می شد؛ پس اشعار حسان رنگ سیاسی به خود گرفت چرا که حکومت اسلامی را طرفداری می کرد و حکومت کفر را باطل و مردود می دانست، در نتیجه یک سلسله اشعار سیاسی واقعی نیز بنیان گذاشته شد.

 

مدایح حسان در این دوره فقط منحصر است به مدح پیامبر اسلام و مدح بزرگان صحابه و مدح کسانی که در راه اسلام به رنج ها و مصایب مبتلا شده اند. از ویژگی های این مدایح می توان به این واقعیت اشاره کرد که حسان ممدوح خود را به خاطر کسب مال و ترغیب ممدوح به جود و عطا و دادن صله نمی ستاید، بلکه بی هیچ چشم داشت مادی و دنیایی، به بیان خصال پسندیده و اعلام و اثبات حقانیت پیامبر پرداخته و شعر او برخاسته از عواطف واقعی و عقیده قلبی و حقیقی شاعر است.

 

او در ابیاتی می گوید: 

 

نبی اتانا بعد یأس و فتره

من الرسل و الاوثان و الارض تعبد فامسی سراجا مستنیرا و هادیا

یلوح کما لاح الصقیل المهند و انذرنا نارا و بشر جنه

و علمنا الاسلام فالله نحمد و انت اله الخلق ربی و خالقی

بذلک ما عمرت فی الناس اشهد تعالیت رب الناس عن قول من دعا

سواک الها انت اعلی و امجد

 

حسان در ادامه این مدایح به مرثیه گویی به خاطر فقدان وجود نازنین پیامبر اسلام «صلی ا... علیه و علی آله» می پردازد و از دوری او اشک می ریزد و خوبی های آن بزرگوار را یاد می کند و آرزو دارد که به لطف پروردگار در بهشت با پیامبر رحمت، حضرت ختمی مرتبت، محشور گردد:

 

و لیس هوائی نازعا عن ثنائه

لعلی به فی جنه الخلد اخلد مع المصطفی ارجو بذاک جواره

 و فی نیل ذاک الیوم اسعی و اجهد

 

حسان وقتی در اوج مبارزه با کفار قرار می گیرد، در هجو دشمنان اسلام نیز ید طولائی دارد، خاصه هجو کسانی که به معارضه و مقابله با دین اسلام برخاسته و زبان به هجو پیامبر گشوده اند؛ مثلا وقتی ابوسفیان، پیامبر اسلام (ص) را هجو می کند او جوابی بسیار دندان شکن و طولانی در هجو ابوسفیان دارد و در پایان، نیت خود را از این کار فقط کسب رضایت خدا اعلام می کند:

 

اتهجوه و لست له بکفؤ

 فشرکما لخیر کما فداء هجوت مبارکا برا حنیفا

 امین الله شیمته الوفاء هجوت محمدا فاجبت عنه

 وعندالله فی ذاک الجزاء

 

نکته جالب توجه این که تنها سختی و مزاحمتی که حسان در مسیر هجو کردن دشمنان، با آن مواجه می شود، وجود قرابت و انتساب و خویشاوندی بعضی از مشرکین با پیامبر اسلام(ص) است.

 

آورده اند که وقتی حسان تصمیم به هجو کردن قریش گرفت، پیامبر از او پرسید «با من چه می کنی» و حسان گفت «ترا از آن چنان بیرون می کشم که مویی را از خمیر بیرون می کشند.» حسان هجو خود را منحصر به مشرکان قریش نکرد بلکه کسانی که سخت به آزار و اذیت پیامبر پرداخته بودند، مثل ابوجهل، ابولهب و ابوسفیان نیز از هجو حسان در امان نبوده اند.

 

حسان در هجو ابوجهل می گوید:

 

لقد لعن الرحمن جمعا یقودهم

دعی بنی شجع لحرب محمد مشوم لعین کان قدما مبغضا

 یبین فیه اللوم من کان یهتدی

 

و جایی دیگر در هجو ابوجهل می سراید:

 

سماه معشره ابا حکم  نلاعبد شمس و لا نوفل

 

سبک و اسلوب هجو در شعر حسان، زیر سؤال بردن و اشکال وارد کردن و طعن در اصل نژاد قریش نیست، بلکه حسان یکی از دشمنان اسلام و یکی از مخالفان و معاندان پیامبر را قصد کرده و او را از شجره قریش جدا نموده و همچون غریبه ای فرض می کند که خود را به قریش بسته است و یا او را چون شاخه آفت زده و خشکیده ای می داند که باید از اصل درخت بریده و جدا شود و سپس نسبت او را از ناحیه مادری مورد هجوم قرار داده و بر او می تازد و به اخلاق، صفات و عرض و آبروی او پرداخته و او را در هم می کوبد و از او فردی پست، فرومایه و سفله می سازد.