کارکرد شعر برای حفظ و انتقال مفاهیم دینی

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»، حیان علوی؛ تاریخ اسلام بعد از رحلت پیامبر به ظهور اندیشه شیعی و نمادهای آن بعنوان یک جرم سیاسی و جنایت اجتماعی نگاه می کرد.

بعد از ماجرای سقیفه و ممنوعیت نقل حدیث در زمان خلفای سه گانه، هر نوع نماد شیعی بعنوان یک مجرمیت تلقی می شد و در یک نگاه کلی می توان گفت که شیعه بودن به معنای مجرم بودن تلقی می شود و در پس آن محرومیت از بیت المال، نفی بلد، زندان و شکنجه و شهادت در انتظار شیعیانی بود که جرم آنان حب اهل بیت(ع) بود.

زمانی که اندیشه و تفکری در اقلیت باشد و از سوی نظام سیاسی حاکم تحت فشار باشد، آنگاه می توان به نقش حیات بخش رسانه متوسل شد؛ به دیگر بیان در اختیار داشتن رسانه می تواند متضمن حیات و گسترش یک اندیشه باشد و نجات بخش یک اندیشه از پوسیدگی و فراموشی باشد.

هر چند که ذات رسانه می تواند در انتقال مفاهیم مورد نظر نقش اساسی را ایفا کند، اما از آن مهمتر باید به چگونگی انتقال و گستره برد رسانه در افکار عموم نیز توجه داشت.

با توجه به خفقان طولانی مدتی که بعد از رحلت پیامبر گریبان گیر شیعه شد و بعد از قیام عاشورا شدت گرفت، رسانه شیعه برای انتقال مفاهیم چه بود؟ ائمه معصومین از چه رسانه ای برای نفوذ در مردم و اطلاع رسانی به آنان بهره می جستند؟

مهمترین و اساسی‌ترین رسانه در خدمت دشمنان اهل بیت(ع)

یکی از مهمترین رسانه هایی که در طول تاریخ اسلام می توان از آن یاد کرد، نقش منبر و خطابه بود. منبر و خطابه گذشته از نگاه دینی، وسیله ای سیاسی بود که به وسیله آن افکار عمومی مردم جهت داده می شد و بر همگان روشن است که در زمان های نه چندان دور وسایل ارتباط جمعی ( نشریات، روزنامه ها، رادیو و تلویزیون ...) به معنای امروزی وجود نداشت؛ بنابراین یکی از بهترین و مناسب ترین وسایل برای جهت دهی به افکار عمومی استفاده از منبر و خطابه بود.

منبر و خطابه را می توان با تعریفی که دانشمندان علم ارتباطات از رسانه ارائه داده اند، اولین و اساسی ترین رسانه در طول تاریخ اسلام دانست، اما منبر بعنوان یک وسیله برای جهت دهی افکار عمومی نه تنها در اختیار اهل بیت نبود بلکه از آن برای پایه گذاری بغض و کینه اهل بیت در دل مردم استفاده می شد. اشاره به نقل های تاریخی که معاویه و یزید در شام و کوفه لعن علی (ع) را بر بالای منابر رواج داده بودند روشن کننده شرایط سیاسی استفاده از منبر است.

بعد از نهضت عاشورا، خفقان برای گسترش اندیشه شیعه چندین برابر شد؛ پس کدامین وسیله بعنوان یک رسانه می توانست به یاری اندیشه های شیعی کمک کند؟

کارکرد شعر در مکتب اهل بیت(ع)

با مطالعه تاریخ تشیع و نقش رسانه در گسترش اندیشه و فرهنگ تشیع می توان از رسانه ای به نام شعر یاد کرد. شاعرانی که با شعرهای خود سعی در حفظ حیات اندیشه شیعی داشتند.

شاید در نگاه نخست به زعم برخی شعر توانایی و قابلیت های کارکرد یک رسانه را نداشته باشد، اما با توجه به تاریخ اعراب می توان ادعا کرد که شعر و شاعری با تاریخ فرهنگ عرب گرهی سفت و ناگشودنی خورده بود؛ بدین معنا که هر مضمون و مفهومی که در فرهنگ عرب شایستگی ثبت و ضبط داشت باید به شکل شعر در می آمد، البته این یک قانون نانوشته در میان تاریخ فرهنگ اعراب بود.

شعر جدا از آن که در فرهنگ ملت ها از جمله عرب ها و ایرانی ها کارکردی رسانه ای و تبلیغاتی داشت، دارای پتانسیل بالایی در اقناع کردن ذهن اکثر مردم دارد.

برای توضیح این موضوع می توان گفت انسان دارای دو جنبه عقلانیت و احساس است؛ بعد عقلانی انسان که با استدلال اقناع می شود، جنبه نسیان پذیری بالایی دارد، اما آنچه در عاطفه و احساس یک فرد نفود کند از جنبه تاثیر و تاثر عمق دو چندانی دارد، حال اگر این قالب احساسی سعی در بیان یک امر استدلالی کند خاصیت اقناع کنندگی آن بسیار زیاد می شود. برای نمونه برخی از مردم وقتی استدلال یا ضرب المثلی با جملات عادی و بدون آریه ادبی برای آنها گفته می شود در مقابل آن موضع می گیرند، اما اگر یک حقیقت تاریخی و یا حتی استدلال عقلی در قالب شعر در آورده شود نه تنها می پذیرند بلکه به آن ایمان پیدا می کنند.

بعنوان نمونه می توان در این راستا این ابیات را مثال زد:

نسیمی غنچه ای را باز می کرد                       به گوش غنچه آندم یا علی گفت
خمیر خاک آدم چون سرشته                           چو بر می خاست آدم یا علی گفت
مسیحا هم دم از اعجاز میزد                           زبس بیچاره مریم یا علی گفت

در ابیات بالا به ارتباط انبیا و کمک گرفتن از امام علی (ع) و ولایت علی (ع) برای شکفتن یک گل نیز اشاره شده است. محتوای شعر بالا در رابطه با انبیاء در احادیث اهل بیت(ع) موجود است، اما حال که به شکل شعر در آمده پذیرفتن و باور کردن آن دیگر برای هرکسی ممکن است، در حقیقت این تاثیر افسون گرایانه شعر است.
 

شعر در مکتب اهل بیت(ع) قالبی بود برای بیان عقاید سیاسی و دینی و حتی گاه شاعران بوسیله این هنر خود زبان به اعتراض می گشودند و نسبت به ظلم هایی که به آل علی(ع) می شد، داد سخن سر می دادند.

نگاه تاویلی به ماهیت شعر غدیر و عاشورا این حقیقت را روشن می کند که کارکرد شعر در میان تشیع شعر اعتقادی و اعتراضی بوده است.

از میان شاعرانی که بوسیله هنر خویش کمک شایانی به حفظ حیات عقیده شیعی کردند، می توان با عنوان شاعران غدیریه نام برد که علامه امینی در کتاب «الغدیر» خود فصلی مفصل را به افرادی اختصاص داده است که درباره عید غدیر شعر گفته اند.

سرشت بهشتی شعر

بارها اهل بیت(ع) شاعران را مورد مرحمت و تفقد خویش قرار داده اند، داستان مشهور دعبل خزاعی که در رثای اهل بیت(ع) شعر سروده بود و مورد عنایت و توجه امام رضا (ع) قرار گرفته بود، حکایتی مشهور است.

توجه اهل بیت(ع) به شاعرانی که در رثای آل علی (ع) هنرنمایی کرده اند، محدود به زمان حیات آنان نمی شود، بلکه بعد از حیات اهل بیت(ع) باز توجه و عنایت خود را به شاعر و شعر نشان داده اند؛ مانند داستان مشهور شهریار و شعر «علی ای همای رحمت» و شعر محتشم کاشانی که مورد عنایت حضرت مهدی(عج) قرار گرفت.

قصیده دعبل را می توان نمادی از اشعار اعتراضی شیعه دانست که در آن به ظلم و جور خلفا بر علیه معصومین اشاره شده است؛ در قصیده دعبل سخن از حقانیت ائمه است سخن از جایگاه امام در نزد خداوند است؛امام رضا (ع) میز خود دو بیت به شعر دعبل برای تکمیل محتوای آن اضافه نمودند و این نشان از توجه امام به جایگاه و رابطه هنر و دین دارد.

نگاهی فرا دینی به مرثیه سرایی عاشورا

هرچند که شعر و مرثیه رابطه ای تنگاتنگ با عاشورا و امام حسین (ع) دارد و برای آن در دین اجر و ثوابی والا لحاظ شده است، اما جدا از نگاهی صرفا عبادی و دینی می توان این نکته را دریافت که شعر و مرثیه به مثابه رسانه ای می مانند که معارف عاشورا با ظرافت و هنر آمیخته می کردند و به مردم انتقال می دادند.

با توجه به نگاه خاص اهل بیت(ع) به هنر و رسانه می توان دانست که هنر و رسانه باید در خدمت دین و انتقال معارف اسلامی باشد.

چناچه اهل بیت(ع) در زمان خویشتن از هنر و رسانه ای مانند شعر استقبال می کردند و به آن ارج می نهادند، می توان نسبتی جدی میان هنر و دین برای حفظ و انتقال  مفاهیم دینی در نظر گرفت.

نگاه به تاریخ تشیع و رابطه آن با هنر، هنرمندان امروزی را به این حقیقت رهنمون می کند که رسانه و هنر باید دین خود را به معارف دینی از جمله عاشورا و امام حسین (ع) ادا کند و این تنها یک ایده و تئوری نیست، بلکه خواسته حقیقی اهل بیت(ع8) از اهل هنر است.