تلویزیون چه قدر برای ما هویت می‌سازد؟

گروه فرهنگی«خبرگزاری دانشجو»حیان علوی؛موضوع هویت و جوان از اصلی ترین مباحثی است که در جهانی سازی و جنگ نرم مطرح می شود؛ بدان معنا که لازمه جهانی شدن غلبه فرهنگ کشورهایی است که در زمینه توسعه فرهنگی از امکانات بیشتری برخوردار هستند و به وسیله رسانه ها و تولیدات خود اعم از لباس و پوشاک تا تنقلات ساده،سعی در اشاعه فرهنگ خود و حذف فرهنگ های بومی خواهند داشت.

در این میان مسئله هویت جوان از مهم ترین موضوعاتی است که دانشمندان و صاحب نظران باید به آن توجه کافی داشته باشند چرا که روند جهانی شدن و توسعه رسانه های بیگانه در کشور جوانان این مرز و بوم را از هویت اصلی و بومی شان دور کرده و برای آنان هویت کاذب و تصنعی را رقم می زند که در راستای اهداف استعمارگرانه کشورهای سرمایه داری است. در حقیقت هویت جوان به منزله یک سپر دفاعی است که به وسیله آن در برابر هجمه های محیطی از چیستی خود حفاظت می کند.

برای بررسی نقش رسانه ها در شکل دهی به فرهنگ جوانان لازم است در ابتدا تعریفی از هویت ارائه دهیم.

«هویت عبارت است از مجموعه ویژگی هایی که احساس درونی شخص را تعیین می کند؛ هویت مبین مجموعه خصیصه هایی است که امکان تعریف صریح یک شیء یا شخص را فراهم می کند. در واقع می توان به عنوان یک عنصر مبارزه در فرد بدان نگریست که وی را برابر هجمه های دیگران تجهیز می کند؛ همچنین الگوی رفتاری که فرد از محیط می گیرد آموزش هایی که می بیند تعارض و تضادهایی که مطرح می شود و شباهت هایی که پیدا می کند در مجموع شخصیتی بر اساس فرهنگ اعتقادات و باورها را به دست می آورد که عوامل شکل دهنده به هویت او هستند. »

نهادهای بسیاری در سطح جامعه نقش هویت سازی را بر عهدا دارند که از جمله آن می توان به خانواده، گروه دوستی یا همسالان،مدارس یادانشگاه ها و رسانه های جمعی اشاره کرد.

استفاده درست از نهادهای هویت ساز نقش بسیار پر رنگی در بحران هویت جوانان در بستر جنگ نرم دارد چرا که همان طور که اشاره شد هویت یک عنصر مبارزه است. به عنوان نمونه جوانی که هویت مذهبی در آن به خوبی شکل گرفته باشد از بسیاری از هجمه های غرب مانند هم جنس بازی یا مصرف مشروبات الکلی در امان خواهد بود.

هرچند که سخن های تئوریک و نظریه پردازی  در زمینه رابطه رسانه و هویت سازی بسیار فراوان است؛ اما سوال اساسی این است که آیا صدا و سیما توانسته است به عنوان یک رسانه محوری در جامعه ایران الگوی هویتی مناسبی برای جوانان ارائه کند؟ به دیگر بیان تولیدات صدا و سیما تا چه اندازه در نقش دادن به هویت جوانان فعال و موثر عمل کرده اند؟

برای بررسی این موضوع لازم است که تا مقداری از تئوری ها و نظریه فاصله بگیریم و با تفحص در مصادیق واقعی تولیدات سیما به کنکاش پیرامون این موضوع بپردازیم.

از بهترین برنامه هایی که در طول سالیان اخیر برای نوجوانان و جوانان ساخته شد و با مسئله هویت یابی جوانان ارتباط مستقیمی داشت برنامه نیم رخ بود که با استقبال بی نظیر مخاطبین مواجه شد. بی گمان یکی از علل موفقیت برنامه نیم رخ در موضوع هویت یابی جوانان طرح مفاهیم انتزاعی بود که توانسته بود ذهن مخاطب را با خود درگیر سازد.

به عنوان نمونه در برنامه نیم رخ می توان به سکانسی اشاره کرد که با نشان دادن یک هنداونه در بیست وجه مختلف با موضوع قرار دادن موارد متنوع تصویری انتزاعی و زیبا تولید کرده بود.

یک هندوانه کامل، یک هنداونه از زاویه بالا، قرمزی هندوانه، دانه های هنداونه،سبزی پوست هنداونه، هندوانه قاچ شده و............

برنامه با وسیله قرار دادن نماهای مختلف از هندوانه و متن سخنان مجری به مخاطب این موضوع را القاء می کرد که زندگی زوایای مختلفی دارد و حتی همیشه به یک منوال نخواهد بود.

این موضوع ساده با مهارت خاصی که مطرح شد ذهن نوجوان را از سادگی بیرون می آورد و وی را به تفکر وا می دارد.

اما برخی دیگر از مصادیق انتزاعی که سعی در هویت یابی برای جوانان دارند بسیار ناکارآمد و حتی قدیمی هستند به عنوان نمونه می توان به تصاویر مرد جوان لب تشنه ای اشاره کرد که در صحرای بی آب و علفی می دود و در آخر جرعه ای آب پیدا میکند.
 

مسئله مهم در تولیدات صدا و سیما آن است که یا مفاهیم انتزاعی برای رشد و تعالی فکر جوانان تولید نمی شود که بخواهد به هویت سازی جوان منجر شود یا اگر تولید می شود بسیار سطحی و ناکار آمد است.

از جمله تولیدات صدا و سیما در مسئله بررسی هویت ایرانی و جلوه دادن به آن برنامه های گفتگو محور خاصی بود که آغاز کننده آن را می توان کوله پشتی دانست.

کوله پشتی بر خلاف دیگر برنامه های گفت و گو محور تنها از بازیگران و خوانندگان استفاده نکرد و از افرادی که در زمینه های متعددی از قبیل درس، اختراعات و .... موفق شده بودند استفاده کرد این روند ادامه پیدا کرد تا شاهد رواج این برنامه ها در ساعات قبل از اذان در ماه های مبارک رمضان بودیم.

سوال اساسی این جاست که آیا برنامه های گفتگو محوری که برای مخاطبین جوان ساخته می شوند توانایی هویت سازی برای مخاطبین خود دارند؟ آیا محتوای این برنامه ها تا بدان اندازه غنی است که ذهن مخاطب را با خود درگیر کند و در بستر تعمق و تامل مخاطب به مولفه ای جدید دست پیدا کند؟

حقیقت آن است که محتوای برنامه ها در جهت هویت سازی برای جوانان از خلاقیت و نوزایی کافی بهره مند نیست؛ بدین جهت نه تنها نمی تواند ذهن مخاطب را درگیر کند بلکه در برابر مقابله با فرهنگ ناهمگون جهان شکست می خورد.

راه حل مناسب آن است که متصدیان امر فرهنگ ضرب آهنگ تند تری را در روند هویت سازی برای جوانان این مرز و بوم  فراهم آورند و دست از مفاهیم انتزاعی که عمر آن به سر آمده است و ذهن مخاطب را نه تنها درگیر نمی کند بلکه خسته نیز می کند بردارند.