بررسی توافق ژنو؛ فتح‌الفتوح یا عهدنامه ترکمنچای؟!

گروه اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ بعد از گذشت حدوداً 10 سال از شروع مذاکرات هسته ای و سال‌ها بحث و گفت‌وگو درباره رسیدن به راه حلی جامع و مورد توافق طرفین، بالاخره در‌ 3 آذر 1392 مطابق با 24 نوامبر 2013 قراردادی با عنوان (Joint Plan of Action) یا همان «برنامه اقدام مشترک» بین کشورهای 1+ 5 و جمهوری اسلامی ایران منعقد شد.

در واقع، در این سال‌ها همه تلاش و کوشش تیم‌های دیپلماسی دو طرف، رسیدن به چارچوب مورد توافق بود تا مبنای اقدامات آینده قرار گیرد. این مهم در این قرارداد به وقوع پیوست و واضح است که زین پس دیگر بحثی پیرامون چارچوب همکاری به وقوع نمی پیوندد؛ بلکه گفت‌وگوهای بعدی برای تبیین راهکارهای عملیاتی‌کردن این توافق صورت می پذیرد.

از این‌روست که محتوای این توافق، بسیار مهم و اثرگذار است. این توافق مانند ریلی عمل کرده که مسیر آینده قطار مذاکرات را مشخص می‌کند. ایران از سال 1382 در حال مذاکره با غرب برای رسیدن به یک توافق بود. دراین بین به طور کامل، طرفین از حق اعمال نظر، پذیرفتن یا نپذیرفن شرایط طرف مقابل و شرط گذاری برای یکدیگر برخوردارند.

در مراحل پیش از توافق به سادگی می‌توان از حقوق ملی سخن گفت؛ اما باید گفت امروز ایران پس از 10 سال مذاکره، به یک توافق با غرب و آمریکا رسیده است. یعنی سقف خواسته‌های خود را بیان کرده است و دیگر باید طبق همین توافق با غرب تعامل کند. اگر قرار بود امتیازی بگیرد یا حقی از حقوق ملی را احیا کند باید در این توافق انجام می‌داد؛ زیرا دیگر مذاکره پایان گرفته است و طرفین به توافق رسیده‌اند. چانه‌زنی‌ها دیگر تمام شده است و طرفین باید به توافق‌نامه عمل کنند.

براساس این توافق‌نامه طرف مقابل ما از (1+5) به اتحادیه اروپا افزایش یافت. این امر توافق‌نامه را بین‌المللی کرده و تعهد ما را سخت‌تر می‌کند. همچنین آژانس هم به عنوان ناظر جدید به جمع طرف‌های ما اضافه شد. با آمدن آژانس، توافق بین‌المللی شده و تبعات سیاسی دارد؛ زیرا آژانس به شدت سیاست‌زده است.

نکته دیگر اینکه فقط متن انگلیسی منتشرشده توسط طرفین مبنای عمل است و هیچ کدام از ترجمه‌ها ارزشی ندارد‌؛ لذا توجه به کلمات استفاده شده و جمله‌های متن انگلیسی بسیار مهم است؛ چرا‌که باید ببینیم از عبارات متن اصلی چه برداشتی می‌شود. واضح است که طرفین به معانی برداشت شده از این متن متعهدند نه ترجمه‌ها یا گفت‌وگوهای شفاهی دیگر.

زمان شروع گام اول مطابق با اول ژانویه 2013 و به مدت 6 ماه تعبیه شده که قابلیت تمدید پذیری در آن لحاظ شده و برای تمدیدها میزانی معین نشده است؛ یعنی قابلیت تمدید پذیری آن به صورت نامحدود وجود دارد؛ پس در واقع، پایان گام اول مشخص نیست. زمان شروع و پایان گام دوم به هیچ عنوان در متن ذکر نشده است؛ لذا ازحیث شروع می‌تواند هم زمان با گام اول آغاز و مانند گام اول پایان نامعلومی داشته باشد. زمان شروع گام سوم حدوداً اواخر ماه نوامبر 2014 است؛ اما زمان پایانی برای آن معین نشده است؛ لذا می‌تواند زمانی بلند مدت مثلاً 20 سال داشته باشد.

در ادامه به بررسی متن توافق‌نامه براساس ترجمه رسمی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران می‌پردازیم.

بررسی مقدمه

در توافق نامه‌های بین‌المللی گاه مقدمه‌ها فاقد ارزش‌اند و گاه بسیار با ارزش. اگر در متن توافق‌نامه بعد از مقدمه جزئیات موارد مورد مذاکره مطرح شود، دیگر عبارات کلی مقدمه ارزش خود را در برابر آن موارد از دست می‌دهد و صرفاً به متنی تشریفاتی و بی تأثیر بدل می‌شود؛ اما اگر در ادامه متن به جزئیات اشاره نشده باشد، نقش مقدمه پر رنگ می‌شود؛ چرا‌که در موارد اختلافی به چارچوب و تفسیری که در مقدمه مطرح شده است، مراجعه شده و مبنای عمل قرار می‌گیرد. مقدمه این توافق‌نامه نسبت به گام اول فاقد ارزش است؛ چرا‌که در طول دو صفحه و نیم به تمام جزئیات این گام اشاره شده است؛ اما مقدمه در برابرگام دوم و سوم بسیار با اهمیت است؛ زیرا این دو مرحله به صورت اجمالی مطرح شده و مقدمه می‌تواند نقش تفسیری برای آن‌ها ایفا کند؛ لذا عبارات کلی که در مقدمه مطرح شده از این نظر بسیار حائز اهمیت‌اند.

منطق «همه یا هیچ»

این قید در دو جای متن آمده یکی، در مقدمه «این راه حل جامع از یک کل متحد تشکیل می‌شود که هیچ چیزی توافق نمی‌شود، مگر اینکه در مورد همه چیز توافق شود.» دومین بار، در انتهای قرارداد است که به صراحت آمده «در ارتباط با گام نهایی وگا‌م‌های میانی، اصل استاندارد که هیچ چیزی توافق نمی‌شود؛ مگر اینکه در مورد همه چیز توافق شود، اعمال می‌شود.»

در بخش مقدمه توافق‌نامه آمده است: این راه حل جامع، ایران را قادر می‌سازد تحت مفاد مربوطه در معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای(NPT) و برابر با تعهداتی که این مفاد برای این کشور ایجاب می‌کند، از حق بهره برداری از انرژی هسته ای برای اهداف صلح آمیز برخوردار شود. بر این مبنا، ایران باید امکان برخورداری بدون محدودیت از برنامه صلح آمیز هسته‌ای طبق معاهده NPT را دریافت کرده باشد؛ اما توافق‌نامه بلافاصله این موضوع را نقض کرده و عنوان می‌کند: این راه حل جامع، در برگیرنده یک برنامه غنی‌سازی مورد توافق دو طرف است که با اِعمال محدودیت‌ها و اقدامات شفاف‌ساز به منظور حصول اطمینان از ماهیت صلح آمیز آن، همراه خواهد بود.

بحث ما از ابتدا تا به حال بحثی حقوقی با آژانس درباره برخی از مباحث هسته‌ای بود؛ اما در این توافق، بندی آمده که سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان و اتحادیه اروپا به اضافه سه کشور دیگر روسیه، چین و آمریکا و ایران، مسئول نهایی کردن و اجرای اقدام‌های کوتاه مدت دوجانبه و راه حل جامع با حسن نیت خواهند بود. «با این بند، علاوه بر اینکه تعهد کردیم 1+5 را بر روند گا‌م‌های میانی و نهایی ناظر کنیم، اتحادیه اروپا را با 25 کشور وارد روند کردیم و باید این ها را هم راضی کنیم.»

بررسی گام اول

در متن قراداد آمده است: گام اول، دوره زمانی 6 ماهه خواهد داشت و با توافق طرفین تمدید‌ پذیر است که در این دوره، همه طرف‌ها برای حفظ فضای سازنده‌ مذاکرات، با حسن نیت فعالیت خواهند کرد. همچنین ایران متعهد می‌شود اقدام‌های داوطلبانه زیر را انجام دهد:
 

1. از اورانیوم موجود غنی شده تا 20 درصد، نیمی را به صورت اکسید 20درصد برای ساخت سوخت برای راکتور تحقیقاتی تهران نگهداری کند. بقیهUF6 با غنای 20 درصد را به مواد کم تر از 5 درصد رقیق کند؛
2. برای این دوره 6 ماهه، اورانیوم را بیش تر از 5 درصدغنی سازی نخواهد کرد؛
3. هیچ پیشرفت بیشتری در فعالیت‌های خود در تأسیسات غنی سازی سوخت نطنز و فردو یا راکتور اراک انجام نخواهد داد؛
4. کارهای تحقیق و توسعه تحت پادمان خود، شامل کارهای تحقیق و توسعه جاری غنی سازی خود را که با هدف انباشت اورانیوم غنی شده صورت نمی‌گیرد، ادامه خواهد داد؛
5. عدم بازفرآوری یا ساخت تأسیساتی که توانایی بازفرآوری داشته باشد؛
6. ارائه اطلاعات مشخص به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شامل اطلاعات درباره طرحهای ایران برای تأسیسات هسته‌ای، تشریح هر ساختمان در هر ساختگاه هسته‌ای، تشریح میزان فعالیت برای هر مکانی که فعالیت‌های هسته‌ای مشخص دارد، اطلاعات درباره معادن و کارخانه‌های تولید اورانیوم و اطلاعات درباره مواد چشمه پرتوزا؛
7. دسترسی روزانه بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به فردو و نطنز، در مواقعی که آن‌ها در ساختگاه حضور ندارند، با هدف دسترسی موارد ضبط شده آفلاین دوربین‌های نظارتی؛
8. دسترسی مدیریت شده بازرسان آژانس به کارگاه‌های مونتاژ سانتریفیوژ و کارگاه‌های تولید روتور (چرخانه) سانتریفیوژ و انبارهای محل نگهداری آن‌ها و معادن اورانیوم و کارخانه‌های تولید اورانیوم.

در مقابل، سه کشور اروپایی، اتحادیه اروپایی به اضافه سه کشور دیگر، انجام اقدام‌های داوطلبانه زیر را متعهد شدند:
1. ایجاد وقفه در تلاش‌ها برای کاهش بیش‌تر فروش نفت خام ایران، به نحوی که مشتریان فعلی ایران بتوانند میانگین میزان فعلی از نفت خام‌شان را خریداری کنند؛
2. قادرسازی به بازگشت یک مبلغ مورد توافق از درآمد نگهداری شده در خارج؛
3. لغو تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا بر بیمه و خدمات حمل‌ونقل؛
4. تعلیق تحریم‌های صادرات پتروشیمی ایران و همچنین تحریم‌های خدمات مرتبط؛
5. تعلیق تحریم های آمریکا بر صنعت خودروسازی ایران و همچنین تحریم‌های خدمات مرتبط؛
6. صدور مجوز تأمین و نصب قطعات یدکی برای ایمنی پرواز هواپیماهای غیرنظامی ایرانی و خدمات مرتبط؛
7. عدم تحریم جدید مرتبط با هسته‌ای توسط شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا؛
8. ایجاد یک کانال مالی برای تسهیل تجارت بشردوستانه برای نیازهای داخلی ایران با استفاده از درآمدهای نفتی ایران که در خارج نگهداری می‌شود.

(طبق متن توافق‌نامه این نیازها شامل غذا و محصولات کشاورزی، دارو، تجهیزات پزشکی و هزینه‌های پزشکی انجام‌شده درخارج می‌شود).

بررسی گام دوم

در گام دوم که در متن توافق‌نامه آمده است، پرداختن به قطعنامه‌های شورای امنیت با نظر به اینکه ملاحظات شورای امنیت سازمان ملل در این موضوع به صورت رضایت‌بخش، به نتیجه برسد.

مفاد کلی قطعنامه‌های شورای امنیت که همه به دلیل مباحث هسته‌ای و درجهت فشار بر ایران وضع شده است، خواستار تعلیق سه موضوع است. این قطعنامه‌ها از ایران می‌خواهد که تا زمانی که مشکلات خود را با آژانس بین‌المللی اتمی حل نکرده، اولاً غنی‌سازی 5 درصد و فعالیت‌های مرتبطش، ثانیاً آب سنگین اراک و ثالثاً بازفرآوری اورانیوم را تعلیق کند. شایان ‌ذکر است که قطعنامه ۱۹۲۹، آخرین قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد، مربوط به برنامه هسته‌ای ایران است که در ۹ ژوئن ۲۰۱۰ به تصویب این شورا رسید و تحریم‌های اقتصادی شدیدی را علیه ایران وضع کرد. بر اساس این قطعنامه، ایران باید ساخت تمام مراکز غنی سازی اورانیوم یا تأسیسات اتمی آب سنگین (مراکز پلوتونیوم) را متوقف و از ساخت تأسیسات مشابه خودداری کند و... .

زمان آغاز و پایان گام دوم

زمان شروع گام دوم در متن مشخص نشده است؛ پس هر زمانی احتمال شروع دارد؛ حتی هم زمان با گام اول. زمان خاتمه‌اش نیز مشخص نشده؛ یعنی می‌تواند تا پایان مذاکرات نهایی ادامه یابد.

بررسی گام سوم (نهایی)

گام نهایی راه حل جامع که طرفین قصد دارند تا مذاکره و آغاز اجرای آن کمتر از یک سال پس از پذیرش این سند نهایی شود، عبارت‌است از:
1. داشتن دوره زمانی بلندمدت مشخص که مورد توافق قرار خواهد گرفت؛
2. منعکس کننده حقوق و تکالیف اعضای ان پی تی و توافق‌نامه پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی؛
3. دربرگیرنده یک برنامه غنی‌سازی که توسط طرفین تعریف شده، با عناصرتوافق شده توسط طرفین منطبق با نیازهای عملی ایران، با محدودیت‌های توافق شده در زمینه دامنه و سطح فعالیت‌های غنی سازی، ظرفیت، مکانی که‌ غنی سازی انجام می‌شود و ذخایر اورانیوم غنی‌شده برای یک دوره‌ای که توافق می‌شود؛
4. ایران به طور کامل نگرانی‌های مربوط به راکتور اراک که توسط آژانس با نام IR40 شناخته می‌شود را برطرف کند. عدم بازفرآوری یا ساخت تأسیساتی که توانایی بازفرآوری داشته باشد؛
5. ایران پروتکل الحاقی را در چارچوب اختیارات رئیس‌جمهور و مجلس، تصویب و اجرا می‌کند؛
6. در ارتباط با گام نهایی و گام‌های میانی، اصل استاندارد که هیچ چیزی توافق نمی‌شود؛ مگر اینکه در مورد همه چیز توافق شود، اعمال می‌شود.

زمان شروع و اتمام گام نهایی؛ گام پایانی طولانی‌مدت

زمان شروع گام سوم یا همان گام نهایی طبق آن چه در متن آمده یک سال بعد از شروع توافق است؛ اما درباره پایان گام نهایی به ‌صراحت در توافق آمده است: داشتن دوره زمانی بلندمدت مشخص که مورد توافق قرار خواهد گرفت. این بدان معناست که ایران برای مدتی نامشخص؛ اما طولانی باید محدودیت‌هایی را که ظرف یک ساله آتی مشخص خواهد شد، بپذیرد.
 
تهیه و تنظیم: حانیه سادات مؤمنی