نظر کچویان در خصوص یکی از جنجالی ترین مناظرات علمی کشور

به گزارش گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»، چهارمین شمارۀ مجلۀ تصویری «دریچه» به موضوع «هویت ایرانی» در سه بخش «گفت‌وگوی ماه»، «رویداد» و «گیشه» پرداخته است.

بخش «گفت‌وگوی ماه» با سؤالی دربارۀ مناظرۀ پرحاشیۀ کچویان و طباطبایی آغاز شده است؛ مناظره‌ای با موضوع «ملیت ایرانی و خاستگاه‌های آن» که بخش کوتاهی از فیلم آن نیز در بخش «رویدادِ» دریچه آمده است. این مناظره پس از انتشار در مجلۀ «روایت»، با موضع‌گیری صریح طباطبایی روبه‌رو شده و حواشی زیادی دربارۀ آن ایجاد شد. طباطبایی در مصاحبه با سایت «فرهنگ امروز»، گله کرده از اینکه استادان دیگری که قرار بوده بیایند نیامده‌اند، از اینکه روز مناظره را تغییر داده‌اند و از اینکه وقت کمی برای بازنویسی متن داده‌اند و او فرصت نکرده صحبت‌های خودش را بازنویسی کند و به همین خاطر معتقد است عبارت‌پردازی‌های گفتاری او که تبدیل به نوشتار شده، از آنِ او نیست. او با اشاره یه این نکات جزئی، به این نتیجه رسیده است که «این مناظره به وقت‌تلفن‌کردن هم نمی‌ارزید».

متنی که طباطبایی درباره‌اش سخن می‌گوید، دچار «ضعف ویرایشی» است، اما تطبیق متن با فیلم مناظره نشان می‌دهد که خدشه‌ای به اصل صحبت‌ها وارد نشده است. به نظر می‌رسد «روایت» می‌تواند با انتشار فیلم کامل این مناظره، ابهامات و حواشیِ ایجادشده را رفع کند. اما در این میان آنچه به محاق رفته، محتوای مناظره است و به‌نظر می‌رسد کچویان در پاسخ به سؤال دریچه، خصوصاً آنجا که حرف از «استنکاف» طباطبایی زده، تلاش دارد از این حاشیه‌روی دوری کند و فارغ از حواشی مناظره و نوع تنظیم و ویرایش آن، دوباره به اصل بحث ورود کند.

طباطبایی در این مناظره، هویت ایرانی را حداقل دارای چهار ستون می‌داند که باعث تفاوت ما از کشورها و ملت‌های دیگر شده است: اول اینکه ما مسلمانیم و دوم اینکه ایرانی هستیم. او این‌دو را در عرض یکدیگر تعریف می‌کند و معتقد است هیچ‌یک را نمی‌توان به نفع دیگری مصادره کرد. سوم، سنت عقلی یونانی و چهارم نیز سنت غرب تجددی است که ما از دیگران گرفته‌ایم و البته این‌دو در مقایسه با دو ستون قبل، در اولویت دوم قرار دارند. به تعبیر او اگر اندازۀ این ستون‌ها متفاوت باشد، مثلاً یکی از آن‌ها یک متر باشد و دیگری شش متر، تعادل برهم‌خورده و ساختمان هویت ایرانی فرو خواهد ریخت. اما چالش او و کچویان، با این سؤال جدی می‌شود که «منافع ملی» چطور تعیین می‌شود و اساساً این منافع را تجدّد تعیین می‌کند یا دیانت؟ اینجا بحث به محوریت «ملّیت» یا «دیانت» می‌کشد و طباطبایی در این چالش می‌گوید «شما می‌خواهید من را هل بدهید تا بگویم ملت است».

کچویان در گفت‌وگو با «دریچه»، ضمن اشاره به مناظره‌اش با طباطبایی، «دین» را عنصر محوری و وحدت‌بخشِ «هویت ایرانی» دانسته و معتقد است طباطبایی، این محوریت را به عنصر «ملیت» می‌دهد، اما موضع سیاسی‌اش مانعی است که باعث می‌شود نتیجۀ منطقی بحث را نپذیرد. درواقع کچویان، امکان درک متقابل در زمینۀ هویت را درحال‌حاضر، فراهم ندانسته و تأکید دارد که هویت اصولاً یک بحث سیاسی است و همین باعث می‌شود طباطبایی به‌خاطر تبعات سیاسی، اعتقاد به محوریت «ملیت» را به‌صراحت مطرح نکند. او البته با توجه به بازخوردهای این مناظره معتقد است حرف‌هایش درست فهم نشده است. چرا که برخلاف پیش‌فرض‌های بسیاری از منتقدان، هویت ایرانی را فقط شامل عنصر دین نمی‌داند، بلکه دین را صرفاً یکی از عناصر هویت ایرانی می‌داند؛ البته عنصری وحدت‌بخش و بنیادین. با وجود طرح این مباحث عمیق نظری در مناظره، طباطبایی در گفت‌وگو با «فرهنگ امروز»، این سؤال مطرح است که چرا طباطبایی صرفاً به حواشی مناظره پرداخته و حرفی از محتوای آن به میان نیاورده است.

نویسندۀ کتاب «تطوّرات گفتمان‌های هویتی ایران» با اشاره به منازعات نظری پست‌مدرن‌ها و غیرپست‌مدرن‌ها بر سر ذات‌داشتن یا ذات‌نداشتن هویت و باثباتی یا بی‌ثباتیِ این مفهوم، به انتقاد از چنین نگرش‌هایی پرداخته و دیدگاه متفاوتی را مطرح می‌کند. او معتقد است هویت هرچند به‌مرور زمان تغییر و تحول پیدا می‌کند، یک هستۀ اصلی دارد که ممکن است شکل‌های مختلفی در مقاطع مختلف به خود بگیرد، اما جوهرۀ اصلی خودش را دوباره نشان می‌دهد؛ چرا که از نظر او، اگر ما مبدأ و مقصدی برای عالم قائل باشیم، باید یک حالت بالقوّه‌ای داشته باشیم تا به سمت مقصد هدایت شویم.

این عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، در بخش پایانی گفت‌وگو، به یکی از راه‌های تشخیص عناصر هویت یک قوم اشاره می‌کند که در کتاب «تطوّرات» به آن اشاره نکرده است: تشخیص چیستی و چگونگی هویت یک قوم از طریق حرکت‌های جمعی آن ملت. بر این مبنا او معتقد است عنصر اصلی تمام حرکت‌های جمعی ایرانی‌ها از زمان خلافت اسلامی تا امروز، «دین» بوده و هرجا این عنصر جدا شده، این حرکت‌ها فروریخته است؛ مانند نهضت ملی‌شدن نفت یا نهضت مشروطه. او معتقد است اگر ما همین امروز هم هویت دینی‌مان را از دست بدهیم، فردا انقلاب اسلامی فرومی‌ریزد. تنها مثال نقضی که از نظر کچویان توسط هویت‌های مستقلی غیر از هویت دینی به انجام رسید، فتنۀ سال 1388 بود. اما او معتقد است این حرکت هم که توسط هویت‌های تجددی به وقوع پیوست، با راهپیمایی نهم دی، هویت خود را از دست داد.

«دریچه» در بخش «گیشه» دو مطلب مرتبط با موضوع «هویت ایرانی» را انتخاب کرده است: مقالۀ «فرنگی‌شدن ذائقۀ ایرانی» از مجلۀ «اندیشۀ پویا» و گفت‌وگویی با «ریچارد فرای» که حالا برای نخستین‌بار در مجلۀ «اطلاعات حکمت و معرفت» منتشر شده است.

در بخش «رویداد» نیز علاوه بر مناظرۀ سیدجواد طباطبایی و حسین کچویان، به همایش «فرهنگ و تکنولوژی»  پرداخته شده است؛ همایشی که چندی پیش در دانشگاه صنعتی شریف با سخنرانی استادانی همچون رضا داوری اردکانی، سیدحسین نصر، مهدی گلشنی، حمید پارسانیا، بیژن عبدالکریمی، ابراهیم فیاض، علی پایا، علیرضا پیروزمند و... برگزار شده است.

علاقه‌مندان می‌توانند هر ماه با مراجعه به سایت ویدیویی سیمافکر، دریچه را مشاهده و دریافت کنند. همچنین می توانند شماره جدید دریچه با موضوع هویت ایرانی را در صفحه دریچه سیمافکر مشاهده کنند.