شاعری که به اقصی‌نقاط عالم سفر کرد

به گزارش خبرنگار حوزه هنر و ادب «خبرگزاری دانشجو»، ابو محمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی ملقب به ملک الکلام و افصح المتکلمین از شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است. خاندان سعدی همه اهل علم و فضیلت و از عالمان دینی بودند. پدر او عبدالله، در دربار سعد بن زنگی به شغل دیوانی اشتغال داشت و احتمال می‌رود که سعدی تخلص خود را از روی نام وی انتخاب کرده باشد.

سعدی در همان سال‌های کودکی پدرش را از دست داد و پس از آن سرپرستی او را جد مادری‌اش به نام "مسعود فارسی" برعهده گرفت. خود او درباره درد یتیمی در کودکی می‌گوید:

مرا باشد از درد طفلان خبر/ که در طفلی از سر برفتم پدر

سعدی دانش‌های مقدماتی را ابتدا نزد پدر و پس از فوت او نزد سایر اساتید در شیراز آموخت و سپس برای تکمیل تحصیلات به بغداد رفت. بغداد در آن زمان، یعنی در حدود سال‌های 620 و 621 مرکز خلافت عباسی و یکی از مهمترین مراکز علوم اسلامی بود و برای تشنگان علم و دانش جاذبه خاصی داشت. سعدی در "نظامیه بغداد" مدرسه‌ای که دو قرن پیش خواجه نظام‌الملک طوسی آن را بنا کرده بود، درس خواند. او از آن مدرسه شهریه می‌گرفت و به تعبیر امروز دانشجوی تمام وقت بود و کاری به جز مطالعه نداشت.

او در بغداد از محضر اساتید بزرگی کسب فیض کرد. یکی از این اساتید "جمال‌الدین ابوالفرج ابن الجوزی" استاد مدرسه "مستنصریه" بغداد بود. ابن الجوزی فقیه و متکلم و مدتی نیز محتسب بغداد بود و چنان که نقل شده با سماع صوفیان میانه‌ای نداشت و سعدی و سایر شاگردان خود را از حضور در مجلس سماع منع کرده بود. استاد مشهور دیگر سعدی، شیخ شهاب‌الدین سهروردی فیلسوف مشهور فلسفه اشراقی بود.

تاثیر برخی از اندیشه‌های سهروردی را در سخنان سعدی می‌توان دید. مثلا سعدی در ابیاتی می‌گوید:

نگویم سماع ای برادر که چیست

مگر مستمع را بدانم که کیست

گر از برج معنی پرد طیر او

فرشته فرو ماند از سیر او

و گر مرد لهو است و بازی و لاغ

قوی‌تر شود دیوش اندر دماغ

پریشان شود گل به باد سحر

نه هیزم که نشکامدنش جز تبر

سعدی از معدود شاعرانی است که به سیر و سیاحت در کشورهای مختلف دنیا پرداخته است. او بیست سال بعد از آن که تحصیلات خود را در بغداد به پایان رساند به شیراز برگشت و پس از آن به جهانگردی پرداخت. او در "کلیات" خود از سفر به آسیای مرکزی، هندوستان، شام، مصر، عربستان، حبشه و مغرب بدون این که کمترین سرنخی برای ترتیب این سفرها معلوم شود نام برده است.

در مورد سفر سعدی به هندوستان و مدت اقامت و مکان‌های بازدید او در هند تناقض‌های زیادی وجود دارد. او هنگام سعر از هند به همراه یک کشتی بازرگانی وارد جزیره کیش می‌شود که در آن زمان مرکز اقتصادی ایران به شمار می‌رفت. اما به جای بازگشت به شیراز به زیارت خانه خدا می‌رود و در مسیر حرکت خود در شهر "صنعا" توقف می‌کند. سعدی در این شهر ازدواج می‌کند که حاصل این ازدواج یک کودک بود اما این کودک به ناگهان درگذشت. سعدی در این باره می‌سراید:

به صنعا درم طفلی اندر گذشت/ چه گویم کز آنم چه بر سر گذشت

در این باغ سروی نیامد بلند/ که باد اجل بیخ عمرش نکند

عجب نیست بر خاک اگر گل شکفت/ که چندین گل اندام در خاک خفت

پس از مرگ این کودک، خانواده سعدی از هم می‌پاشد و او دوباره راهی سفر حج می‌شود. بعد از انجام مناسک حج به مصر می‌رود ولی مدتی بعد به دلیل آغاز جنگ‌های صلیبی عازم تونس می‌شود. بعد از آرام شدن جنگ، سعدی با کشتی به سمت شیراز راه افتاد اما ابتدا در بیت‌المقدس توقفی کرد و از آنجا به سوی دمشق رهسپار شد و در سایه امنیت شهر دمشق فرصت مطالعه و بحث با دانشمندان را به دست آورد.

پس از جهانگردی‌های فراوان سعدی دلتنگ شیراز شد و به شهر خود بازگشت. خود او در این باره می‌گوید:

در اقصای عالم بگشتم بسی/ به سر بردم ایام با هر کسی

تمتع ز هر گوشه‌ای یافتم/ ز هر خرمی خوشه‌ای یافتم

چو پاکان شیراز خاکی نهاد/ ندیدم که رحمت بر آن خاک باد

تولای مردان این پاک بوم/ برانگیختم خاطر از شام و روم

دریغ آمدم زان همه بوستان/ تهیدست رفتم بر دوستان

از سعدی آثار فراوانی بر جای مانده است که آنها را می‌توان به 5 دسته کلی تقسیم کرد:

1. بوستان: که کتابی منظوم درباره اخلاق است.

2. گلستان: که به نثر مسجع است.

3. دیوان اشعار: شامل غزلیات، قصاید، رباعیات، مثنویات، مفردات و ترجیع‌بند به فارسی و چندین قصیده و غزل عربی.

دیوان اشعار سعدی را می‌توان به 4 دسته کلی تقسیم کرد که شامل موارد زیر می‌باشد:

صاحبیه: مجموعه چند قطعه فارسی و عربی است که سعدی در ستایش شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی، وزیر اتابکان سروده است.

قصاید سعدی: قصاید سعدی حدود 700 بیت است که بیشتر محتوای آن غنا، مدح، اندرز و مرثیه است. قصاید فارسی در ستایش پروردگار و مدح و اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان آمده است.

مراثی: قصاید بلند سعدی است که بیشتر آن در رثای آخرین خلیفه عباسی المستعصم بالله سروده شده و در آن هلاکوخان مغول را به خاطر قتل خلیفه عباسی نکوهش کرده است. سعدی چند چکامه نیز در رثای برخی اتابکان فارس و وزرای ایشان سروده است.

مفردات: این مفردات در رابطه با پند و اخلاق می‌باشد.

4. رسائل نثر: کتاب نصیحه الملوک، رساله در عشق و عقل، الجواب، در تربیت یکی از ملوک گوید، مجالس پنج‌گانه.

5. هزلیات.