روند تبدیل «روستا» به «شهر» در ایران در نیم قرن اخیر

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو»- طاها نورالهی؛ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که کار عمران و آبادانی در کشور آغاز شد، جهاد سازندگی فعالیت های عمرانی زیادی در روستا ها انجام داد و سیمای روستاهای کشور به کلی دگرگون ساخت. اما با ادغام جهاد سازندگی و کشاورزی بار دیگر روستا ها فاقد متولی خاص شدند.اگرچه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نیز از بدو تاسیس با هدف عمران و ابادانی روستاها، در این حوزه اقدام های اساسی و زیر بنایی خوبی انجام داده اند اما نبود یک مدیریت واحد بازهم خلاء در حوزه روستا هاست که باید مسئولان امر در این زمینه روستا را به سازمان یا وزارتخانه ای خاص واگذار کنند یا تشکیلاتی برای ان ایجاد کنند.

شاخص های تحولات جمعیت مناطق شهری و روستایی عمق مسئله و تخلیه جمعیت روستایی و سکونت در مناطق شهری و به عبارتی استمرار انصراف از روستا نشینی را نشان می دهد. در این بررسی سعی می شود موضوع از جهات  مختلف یعنی علاوه بر افزایش طبیعی و مهاجرت از منظر روند تبدیل نقاط روستایی به شهری بررسی شود.

حدود ۵۵ سال پیش امار های حاصله از اولین سرشماری نشان از برتری کمی جمعیت روستایی به جمعیت شهری بود به طوری که از هر ۱۰۰ نفرجمعیت ساکن کشور در ان سال نزدیک به ۶۸ نفر در روستا ها و فقط ۳۲ نفر در مناطق شهری زندگی می کردند.ولی ۵۵ سال بعد این ارقام معکوس شده به طوری که از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کشور در سال ۱۳۹۰ بیش از ۷۲ نفر در مناطق شهری و فقط ۲۸ نفر در روستا ها زندگی می کردند.

چرا و چگونه این ارقام در کمتر از یک  قرن کاملا وارونه شده است . محاسبات نشان می دهد نقطه سر به سر جمعیت روستایی و شهری در کشور سال ۱۳۵۹  یعنی سال های اولیه انقلاب در کشور بوده است. محاسبات همچنین نشان می دهد در ان سال ۵۰ درصد از جمعیت کشور در مناطق روستایی و ۵۰ درصد در مناطق شهری سکونت داشته اند.وشاخص ها نشان می دهند روند تبدیل نقاط روستایی درست پس از سال های اجرای اصلاحات ارضی (۱۳۴۲)در کشور شروع شده و تا زمان انقلاب اسلامی (۱۳۵۷)ادامه داشته و پس از انقلاب با شدت این روند ادامه داشته است. به اطلاعات و امار های ذیل که در قالب جداول (جداول ۲ لغایت ۱۲) ارایه می شود، دقت فرمایید.

در اولین سرشماری تعدادشهری های کشور ۲۰۱ نقطه شهری گزارش شده که جمعیتی در حدود ۶۰۰۷۰۳۵ نفر را داشته است. و در اخرین سرشماری تعدادشهر های کشور به ۱۱۳۹ نقطه شهری با جمعیتی در حدود ۵۳۶۴۶۶۶۱ نفررسیده است .

به عبارتی در فاصله ۵۵ سال بر تعداد شهر های کشور ۹۳۸ نقطه و بر جمعت ان ۴۶۰۸۷۰۸۷ نفر افزوده شده است.بررسی امار ها در خصوص جمعیت روستایی نشان می دهد که در سال ۱۳۳۵ جمعیت روستایی کشور ۱۲۹۴۷۶۶۹ نفر بوده که در سال ۱۳۹۰ به ۲۱۵۰۳۰۰۸ نفر رسیده یعنی در فاصله ۵۵ سال به جمعیت روستایی کشور فقط ۸۵۵۵۳۳۹ نفر افزوده شده است .به عبارتی در فاصله ۵۵ سال جمعیت شهری حدود۹ برابر و جمعیت روستایی فقط ۱.۸ برابر شده است .

تعدادی از نقاط مزبور ، روستاهایی بودند که با افزایش جمعیت و رسیدن به آستانه جمعیتی مورد نیاز برای شهر شدن، به شهر تبدیل شدند. اما بخش عمده‌ای از این شهرهای جدیدالتأسیس، روستاهایی هستند که به‌رغم اینکه حداقل جمعیت مورد نیاز برای شهر شدن را نداشتند، به دلایل مختلفی مانند تقاضا و پیگیری مردم محلی، موقعیت مناسب یا خاص جغرافیایی، موقعیت خاص سیاسی، مرکزیت بخش یا شهرستان در تقسیمات کشوری، جمعیت نسبتاً زیاد، پیگیری نماینده شهرستان در مجلس شورای اسلامی و در نهایت با موافقت مسئولان در سطح بخش، شهرستان، استان، وزارت کشور و کمیسیون سیاسی و دفاعی دولت، به شهر ارتقا یافته‌اند.

بررسی افزایش جمعیت شهری و تجزیه به عوامل تغییر آن ،  نشان می دهد از مجموع ۴۶۰۸۷۰۸۷ نفر که به جمعیت شهری کشور در ۵۵ سال (فاصله سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰ )افزوده شده است ۳۱۲۸۲۴۷۷ نفر ناشی از افزایش طبیعی و مهاجرت از روستا به شهر و یا مهاجران خارجی به نقاط شهری بوده است . و نکته جالب اینکه ۱۴۸۰۴۶۱۰ نفر جمعیت شهری در فاصله ۵۵ سال از تبدیل نقاط روستایی به شهری افزوده شده است.به عبارت دیگر ۵۸ درصد افزایش جمعیت شهری ناشی از رشد طبیعی و مهاجرت و ۴۲ درصد از روند تبدیل نقاط روستایی به نقاط شهری (حداقل۹۳۸ نقطه روستایی که در فاصله ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰ به شهر تبدیل شد ه اند)  بوده است .

مطالعه‌ شهرها درسطوح مختلف جمعیتی در سرشماری‌های نفوس کشور، نشان می دهد روند تبدیل  روستا به شهر به رغم داشتن جمعیتی کمتر از آستانه تعریف شده برای شهر شدن ادامه داشته است. تبدیل روستاهای کوچک به شهر، در همه دوره‌ها ، در نظام شهری ایران وجود داشته است، بیشترین افزایش تعداد شهرها در نظام شهری کشور از سال ۱۳۵۷ به بعد به وقوع پیوسته است. به طوری که در مدت ۳۰ سال از ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۰سالانه در حدود ۲۶ شهر به مجموعه شهری افزوده شده است.

در طی نیم قرن اخیر، رشد فزاینده تعداد شهرها از طریق تبدیل مراکز روستایی به شهرهای کوچک، از جمله تأثیرات فرایند شهرگرایی شتابان بر ساختار فضایی و جمعیتی کشور بوده، به طوری که تعداد شهرهای کشور از ۲۰۱ شهر در سال ۱۳۳۵ به ۱۰۱۲ شهر در سال ۱۳۸۵ و ۱۱۳۹ شهر در سال ۱۳۹۰ رسیده است (مرکز آمار ایران، ۱۳۹۱). به عبارت دیگر، از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۹۰ تعداد ۹۳۸ شهر به شهرهای ایران افزوده شده است. از این تعداد، به‌جز ۲۶ شهر جدید که برای جذب سرریز جمعیتی شهرهای بزرگ احداث شدند، بقیه- یعنی ۹۱۲ شهر دیگر- روستاهایی بودند که به شهر ارتقا یافته‌انددر کشور ما ملاک و معیار تمایز شهر از روستا از زمان اولین سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن تا به امروز و حتی پیش از آن، چندین بار تغییر کرده که روند آن در جدول ۱ تشریح شده است.(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲)

نتیجه گیری و پیشنهادات

۱-به نظر ساز و کار تبدیل نقاط روستایی به شهر ها آن جنان منعطف به منافع ملی نیست و بیشتر از تبدیل  و تغییر وضعیت روستا به شهر ، افراد سود جو نفع می برند .لذا به منظور نگهداشت جمعیت روستایی باید از ساز و کار و روش هایی استفاده نمود که منافع ملی وهمچنین منافع اکثریت روستائیان در ان ملحوظ شده باشد. در اینجا برای نمونه به سیاست ها و روش های دولت ژاپن در خصوص تبدیل نقاط روستایی به شهری اشاره می شود. تجربه کشور ژاپن که روندی عکس کشور ما دارد. در کشور ژاپن در زمان حاضر معیار شهر شدن 30000 نفر جمعیت است، اما برخلاف کشور ما، دراین کشور اکثر سکونتگاه‌های روستایی دارای بیش از 30000 نفر جمعیت، هیچ‌گونه تمایلی به ارتقا و تبدیل شدن به شهر ندارند.

دلیل اصلی چنین رویه‌ای در ژاپن این است که در صورت تبدیل شدن به شهر، شهروندان و سازمان‌های شهری می‌بایست مالیات بیشتری به دولت ملی و منطقه‌ای بپردازند، به همین علت تعداد زیادی روستاهای بزرگ وجود دارد که درخواستی برای تبدیل شدن به شهر ندارند(زنگنه شهرکی ، سعید:۱۳۹۲) .

۲-.-معیار جمعیتی نمی‌تواند به تنهایی در تفکیک مکان‌های روستایی از مکان‌های شهری پاسخگو باشد، و در این میان می‌توان به برخی معیارها و متغیرهای دیگر نیز اشاره کرد: عامل نهادی (وجود نهادها و سازمان‌های اجرایی، قانون‌گذاری، خدماتی، رفاهی و زیرساختی)، معیار کارکردی (سهم شاغلان در بخش‌های مختلف اقتصادی)، معیار برخورداری از سطحی از پیشرفت و توسعه، وجود سیمای شهری (در شبکه خیابان‌ها، استخوان‌بندی و ساخت و بافت و انسجام کالبدی)، نرخ رشد جمعیت، بافت جمعیتی، ساختار جمعیتی، میزان تراکم خالص و ناخالص در روستا، الگوی کاربری اراضی در روستا، وضعیت اشتغال و بیکاری، قیمت زمین، فاصله با شهرها و روستاهای بزرگ مجاور، قرار گرفتن در مرکز مبادلات و مراودات اجتماعی و اقتصادی در یک بستر جغرافیایی و مانند اینها. البته این ملاک‌ها باید انعطاف‌پذیر و بر اساس شرایط و گرایش‌های منطقه‌ای باشند. .(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).

۳- در مجموع نباید فراموش کنیم که عامل جمعیت به‌رغم همه کاستی‌هایش، در همه کشورها استفاده می‌شود و یکی از بهترین روش‌ها برای تفکیک شهر از روستا به‌شمار می‌اید، چرا که عامل جمعیت خود آورنده و تأمین کننده عوامل و مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دیگری است. به عنوان مثال، جمعیت باعث به آستانه رسیدن یک سکونتگاه برای بهره‌مندی از مجموعه‌ای از خدمات و زیرساخت‌ها است. بنابراین روند شتاب‌زده و ناگهانی تبدیل نقاط روستایی به شهر در کشور ما، بدون ایجاد بسترهای مناسب در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیربنایی علاوه بر افزایش هزینه‌های بخش عمومی –به دلیل ناتوانی ساکنان در مشارکت مالی- سبب افزایش توقع و انتظار ساکنان این سکونتگاه‌ها و تقویت باور تلاش در تبدیل روستا به شهر به منظور جذب حمایت‌های مالی و اعتباری برای توسعه و عمران نیز شده است.

به نظر نمی‌رسد این راهبرد برای توسعه و پیشرفت مناطق محروم و عقب‌مانده چندان مناسب باشد و این سیاست نمی‌تواند فاصله و شکافی را که بین شهرها و روستاها از نظر برخورداری از امکانات وجود دارد، پر کند و به نوعی توسعه منطقه‌ای و ناحیه‌ای را به وجود آورد. به دیگر سخن، رشد و توسعه سکونتگاه در تغییر عنوان آن از روستا به شهر و یا هر اصطلاح دیگری خلاصه نمی‌شود، بلکه می‌توان بدون تغییر نام، با برنامه‌ریزی بهتر به نقاط روستایی توجه بیشتری کرد و با دادن امکانات و خدمات به روستاها، روستاهای پیشرفته‌ای داشت، تا دیگر گرفتن نام شهر برای آن‌ها ارزش و کورسوی امیدی به منظور بهره‌مندی از امکانات و خدمات تلقی نگردد. .(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).  

۳-در مورد استراتژی تبدیل نقاط روستایی کوچک‌تر از آستانه جمعیتی تعریف شده به شهر، می‌توان از تجربه کشورهایی استفاده کرد که برای تبدیل روستا به شهر یک مرحله گذار یا دوره انتقال را در نظر می‌گیرند و به مدت چند سال برای آن دوره تدابیری را به منظور آمادگی برای تبدیل شدن به شهر در این سکونتگاه‌ها به وجود می‌اورند. چنان‌چه این سکونتگاه‌ها در دوره‌ی تعیین شده موفقیتی کسب کنند و به زیرساخت‌های لازم دست یابند، می‌توانند به شهر تبدیل شوند.(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).

۴-تبدیل تعدادی از سکونتگاه‌های روستایی به شهر با هدف کاستن از جریان‌های جمعیتی به سوی شهرهای بزرگ یکی از استراتژی‌های کشور در دوره‌های اخیر بوده است. ولی مطالعات انجام گرفته نشان می‌دهد که در اتخاذ راهبرد تبدیل نقاط روستایی به شهر، معیار جمعیتی نقش چندانی نداشته است، چرا که تعداد زیادی از شهرهای تازه تأسیس شده، فاقد معیار جمعیتی تعریف شده برای شهر شدن هستند. بدین ترتیب، تعداد زیادی شهر زیر 5000 نفر در همه دوره‌های سرشماری- به‌ویژه دو دوره اخیر- وجود داشته است. .(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).  

۵-برخی از دانشمندان معتقدند که تعداد جمعیت به تنهایی نمی‌تواند معیار مناسب و درستی برای تفکیک شهر از روستا باشد. از جمله این افراد می‌توان به لوئیز ورث اشاره کرد که با تعیین آستانه عددی و کمی برای تمایز جامعه شهری از روستایی به شدت مخالف بود و آن را بیهوده مي‌دانست.(زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).

برخی هم با تقسیم‌بندی سکونتگاه‌های انسانی به دو دسته‌ شهر یا روستا مخالفند و معتقدند که در واقعیت سکونتگاه‌ها دارای تنوع بیشتری هستند و تعاریف زایج از شهر و روستا از نظر اداری، سیاسی و علمی مصداق کامل، مانع و جامعی ندارد (زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).

۶-پژوهش‌های انجام شده در خصوص این موضوع و تجربه‌های جهانی، نکات جالبی از تجربه‌های کشورهای دیگر را در اختیار می‌گذارد. به عنوان مثال در کشور برزیل، وزارت امو رداخلی در سال ۱۹۷۲ معیار شهر شدن را از 20000 نفر به 5000 نفر تغییر داد. در کشور مکزیک، در دهه 90 میلادی تعداد زیادی شهر به اندازه کوچک‌تر از معیار شدن (20000 نفر جمعیت) وجود داشت که روندی مشابه با کشورمان را در تبدیل نقاط روستایی کوچک به شهر پشت سر گذاشت، البته این دوره در مکزیک کوتاه مدت بود (زنگنه شهرکی سعید:۱۳۹۲).

                               جدول ۱- روند تغییرات معیارهای تبدیل نقاط روستایی به شهردرکشور

                منبع: مقاله دکتر سعید زنگنه شهرکی

جدول۱۲-جمعیت و متوسط رشد سالانه پس از انطباق ۹۰-۱۳۳۵

منابع و ماخذ مورد استفاده:

۱-زنگنه شهرکی، سعید(۱۳۹۲).فرایند تبدیل نقاط روستایی به شهردر مقیاس ملی و پیدایش پدیده خام شهرها

        فصلنامه پژوهش های روستایی، شماره ۳،پاییز ۱۳۹۲صص ۵۵۷-۵۳۵

۲-ضیاءتوانا، محمدحسن و امیر انتخابی  ، شهرام (۱۳۶۸)، روند تبدیل روستا به شهر و پیامد های آن در شهرستان تالش، جغرافیا  وتوسعه، شماره ۱۰، صص، ۱۲۸-۱۰۷

۳ – مرکز آمار ایران سرشماری های عمومی نفوس و مسکن ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰

۴- نوراللهی، طه و دیگران(۱۳۹۰)،تطبیق جمعیت شهر های کشور در سال های ۹۰-۱۳۳۵ ، مرکز آمار ایران ، دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری

۵-نوراللهی ، طه (۱۳۷۸)،توزیع و طبقه بندی جمعیت شهرها و تطبیق جغرافیایی جمعیت استان های کشور ۷۵-۱۳۳۵ مرکز امار ایران

۶-