رونمایی از نسل چهارم هیات‌های مذهبی/ دانشگاه، مبدا نگاهی جدید به عزاداری سالار شهیدان

گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، «هیات» به عنوان بزرگترین نهاد ِ اجتماعی تاریخ شیعه، همواره درگیر تکوین و تغییر و تکامل بوده است. گاهی درگیر انحراف و بدعت می شده و گاهی مسیر تاریخ را دستخوش دگرگونی کرده ، گاهی  تخدیر و سکون آفریده و گاهی به خلق بزرگترین جنبش های اجتماعی منجر شده . پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به تاثیر غیرقابل انکار  هیات های مذهبی در به ثمر نشستن نهال انقلاب، برگ جدیدی در تاریخ این نهادهای بزرگ مذهبی ورق می خورد. دوران هیات های پس از انقلاب، دورانی است پرتلاطم، و دارای نقاط عطفی است که آرام آرام، دسته بندی های جدید و خاصی را برای هیات های مذهبی سروشکل دادند. محسن حسام مظاهری، در کتاب جامع و دقیقش، «رسانه شیعه»، برای هیات های مذهبی سه گونه ذکر می کند: هیات های سنتی، هیات های انقلابی و هیات های عامه پسند. کتاب مظاهری در سال 87چاپ شده و بنابراین قابل انتظار است که نسبت به تحولات جدید هیات های مذهبی، و ظهور نسل جدید این هیات ها مسکوت باشد. «رسانه شیعه» حالا شاهد تولد نسل چهارم هیات های مذهبی است. هیات هایی که از «دانشگاه» سرچشمه گرفته اند و آرام آرام به نقاط مختلف کشور، سرازیر می شوند. 

هیات های سنتی: نسل اولی ها

اگر بخواهیم هیات های مذهبی را، بر مبنای پیروزی انقلاب اسلامی دسته بندی کنیم، «هیات های سنتی» را باید نسل اول در نظر بگیریم. هیات هایی که  عموما در بازار، و یا مساجد نزدیک بازار شکل گرفتند. با شاخصه هایی خاص و ضوابطی محکم. و  مخاطبینی عموما پا به سن گذاشته و عزادارای هایی عموما آرام و بیشتر روضه محور. علی انسانی،منصور ارضی و غلامرضا سازگار از مهم ترین مداحان و مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی،آیت الله فاطمی نیا و شیخ حسین انصاریان از شاخص ترین سخنرانان این دسته هیات ها هستند. «هیات های سنتی» بی تردید از مهم ترین  پشتوانه ها و سرمایه های جامعه مذهبی پس از انقلاب است. اگرچه برخی اشعار و بعضی نگاه های حاکم بر این دسته هیات ها، برای نسل نخست پس از انقلاب راضی کننده و جذاب نبود اما نباید این نکته را فراموش کرد که تربیت یافتگان همین هیات ها، تقریبا یک دهه پس از انقلاب، پایه گذار نسل دومی از هیات های مذهبی می شوند، که روح جوانانه و خوانش پرشور از مولفه های انقلاب، آنها را برجسته  می کند.

هیات های انقلابی: حماسه ای در دل روضه

با آغاز حنگ تحمیلی  و  تبدیل دفاع  به مهم ترین اولویت کشور ، پیوندی عمیق میان «آموزه های عاشورایی» و «دفاع مقدس» شکل می گیرد که حاصل آن، تولد هیات های نسل دوم پس از انقلاب است. هیات هایی که با تشریح و تبیین پیوند عمیق آرمان های عاشورا و ارزش های دفاع مقدس، نقش بی بدیلی در تهییج و ترغیب جوانان برای حضور در جبهه ها ایفا می کنند. استفاده از اصطلاحات و عبارات دفاع مقدسی(مثل خمپاره، گلوله، ترکش و....) در اشعار مداحانی چون حاج صادق آهنکران و توضیح رابطه طولی ولایت فقیه با ولایت ائمه در آموزه‌های این هیئات، باعث می شود تا نسل جوان دهه شصت، به نوع جدیدی از عزاداری گرایش پیدا کنند و آرمان های عاشورایی را در میانه صحنه نبرد با دشمن بعثی ردیابی کنند.

دوران هیات های انقلابی اما پس از جنگ، به پایان نمی رسد. اگرچه دولت سازندگی و  دولت بعدی آن، با سیاست های فرهنگی شبه لیبرالیستی شان، هرگز نمی توانند محمل خوبی برای حمایت و  همراهی با نهادهای انقلابی باشند، اما روند رو به جلوی هیات های انقلابی ادامه می یابد و با تشکیل «هیات رزمندگان اسلام» عملاً تبدیل به گفتمان اصلی و غالب در میان نهادهای مذهبی می شود. گستردگی مخاطبین، توجه به مضامین انقلابی،عزاداری های پرشور و سبک های جدید؛ از مهم ترین شاخصه های این هیات های نسل دومی است. محمود کریمی، محمدرضا طاهری و سعید حدادیان، از مهم ترین سردمداران مداحی این هیات ها هستند. هنوز هم، با گذشت تقریبا 20 سال از تشکیل و تکوین این گونه هیات ها، مجالس این مداحان با حضور چشمگیر مردم همراه است.  

هیات های عامه پسند: روی مرز  بدعت

شرایط خاص فرهنگی سالهای اصلاحات، با رواج سبک جدیدی از عزاداری مذهبی همراه می شود. سبکی که بیش از محتوا به ریتم، و بیش از شعور به شعار اهمیت می دهد. آرام آرام هیات هایی شکل می گیرند که نقش سخنران در آنها حاشیه ای است و کوتاه.  و عزاداری، در سبک ها و روش های مختلف، اولویت اصلی آنهاست. هیئاتی که نوحه هایشان، عموماً از سبک موسیقی های داخلی یا خارجی الهام گرفته می شود و محتوایشان، عموماً سرشار از الفاظی عجیب و غریب برای توصیف محبین اهل بیت است. جامعه متدین، به یکباره با هیئاتی مواجه می شوند که در آنها قلاده بسته می شود، عوعوی سگ شنیده می شود،خبری از مضامین انقلابی و دعا برای نهضت نیست  و شاید از همه اینها بدتر، الفاظی غلو آمیز و  بعضاً کفرآمیز درخصوص اهل بیت از آنها به گوش می رسد. حضور چشمگیر قشر خاصی از جوانان،که یا عموماً از بالاترین لایه های اقتصادی اجتماع بودند یا پایین ترین، کم کم این هیئات را به اوج  می رساند و صدایشان را، به صدای غالب در میان عزاداران تبدیل می کند.

جریان هیات های عامه پسند، عموماً  با نوعی تخلیه هیجانی، استقلال از هنجار رسمی دینی، انفکاک از فقه و عقل گریزی و  احساس محوری همراه است. این جریان البته با شکل گیری برخی هیئات، که می توان آنها را «هیات های عامه پسند انقلابی» دانست، نسخه ای تعدیل شده و کم بدعت تر از عموم این هیات ها را به نمایش گذاشته. اما با همه اینها، هم چنان می توان ردی از عدم اقبال قشر تحصیل کرده را در این هیئات دید. الگوی دینداری این گروه البته مورد اقبال بخشی از جوانان قرار گرفته و همچنان می توان آثاری از حضور پرشور آنان در این مجالس را ردیابی کرد.  از اینها گذشته، نباید از ذکر این نکته غافل شد که با وجود  همه  این ابهامات و شاخصه های بعضاً نکوهیده، نمی توان از تاثیر شگرف این هیات ها، در جذب گروه هایی از جوانان به نهاد هیات، و درگیر کردن آنها با مفهوم عاشورا غافل شد. «عامه پسندها» با همه ایرادات و اشکالات و حاشیه هایشان، به هر حال «هیات» اند و زیر همان پرچمی قرار می گیرند که سنتی ها  و انقلابی ها تحت آن هستند.

هیات های دانشگاهی : به روز، نوین و همچنان انقلابی

سنتی ها، انقلابی ها و عامه پسند ها، در این سالها سه گروه و جریان اصلی در میان هیات های مذهبی،خاصه در تهران، بوده اند. هرکدام با شاخصه هایی و دایره مخاطبینی و  معیارهایی. چندسالی است اما، که صدای نسل جدیدی از هیئات به گوش می رسد. اگر  نسل اول از بازار و مسجد، نسل دوم از میدان دفاع مقدس و حسیینه ، و  نسل سوم از زیرزمین ها رشد و تکوین یافتند، ردِّ نسل چهارمی ها را باید در نهادی یافت، که به قول امام خمینی مبدا  همه تحولات است. دوران برگزاری هیات های دانشگاهی، به سبک و سیاق هیات های بیرون دانشگاه انگار سرآمده. حالا دانشگاه، سردمدار نگاه جدیدی به هیات است و الگوی نوینی برای عزاداری اباعبدالله(ع) ارائه می کند. 

 آغاز دوران «هیات های دانشگاهی» با رشد و گسترش هیات «میثاق با شهدا» دانشگاه امام صادق(ع)  در اوایل دهه 90 همراه است. هیاتی که هم پایبند به اصول سنتی عزاداری است، هم در جذب مخاطب عام ِ خارج دانشگاهی موفق است و از همه اینها مهم تر، نگرشی نوین به انقلابی بودن دارد. در یک هیات دانشگاهی، ما با مجلسی طرفیم که سخنرانش، به روز است و تلاش می کند معیارهای زندگی حسینی را، از دل قیام عاشورا خارج کند و در اختیار مخاطبش بگذارد. سخنرانی که فضای مجازی را خوب رصد می کند و می داند نسل جدید چه می گوید و چه می خواهد. در این هیات، با مداح یا مداحانی مواجهیم که در اشعارشان، اشارات مستقیم و غیرمستقیم زیادی به مسائل اساسی عالم اسلام دارند. برای این هیات ها، فاجعه منا، موضوع فلسطین و جنایات عربستان سعودی در یمن، مساله است و واکنش برمی انگیزد. در این هیات ها مرگ بر امریکا گفتن، ذکر است و لعن آل سعود، یک دم همیشگی! در کنار این موضوعات محتوایی، در فرم و قالب هم هیات های دانشجویی بسیار به روز عمل می کنند و از تمام ظرفیت های ممکن استفاده می کنند. سایت و  کانال تلگرام، انتشار نشریه مستمر در ایام هیات، راه اندازی غرفه هایی با محوریت مقاومت در جهان اسلام و بررسی مهم ترین مسائل کشور، همه در حاشیه مجلس عزاداری،  می تواند گویای نگاه به روز، مساله محور و نوین این دسته هیات ها به مقوله «عزاداری» باشد. برای دانشجوها، هیات یک پلتفرم چند وجهی ، با قابلیت های فراوان برای انتقال محتواست.

حجت السلام پناهیان و حاج آقا قاسمیان، مهم ترین سخنرانان این محافل هستند و می توان آنها را پدران معنوی این مجالس دانست. چهره اصلی مداحی هیات های دانشگاهی هم، یک فارغ التحصیل  دانشگاه امام صادق(ع) است: دکتر میثم مطیعی!  که این روزها، مداحان زیادی می کوشند مانند او به نظر برسند و مثل او شعر می خوانند.

الگوی هیات های دانشگاهی، از دانشگاه امام صادق به سایر دانشگاه ها هم رسیده است. هیات دانشگاه های شریف، علم و صنعت و تهران نیز می کوشند این عناصر را به هیات های خود وارد کنند. نگاه های نوین، انقلابی و پرشور دانشجویان، نسل چهارمی از هیات های مذهبی را سروشکل داده. نسلی که  هویتی تازه به «رسانه شیعه»  بخشیده و حالا محسن حسام مظاهری می‌تواند نام آنها را به عنوان پرچمداران سبک جدید عزاداری حسینی، به انتهای کتابش اضافه کند. نسل چهارم فرزندان خمینی، بی آن که او را دیده باشند،  در میانه دهه 90، وارد گود شده اند و الگوی های خود را ، آرام آرام به جامعه پر دست انداز ایران، ارائه می کنند. این داستان، داستان آنهاست. داستانی که از «دانشگاه» آغاز شده است.