ماجرای جهش ناگهانی قیمت دلار چه بود؟/ خزانه خالی در پسابرجام

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو-مهدی یمینی؛ روزهای آخر عمر دولت تدبیر است. دلار حال خوشی ندارد و رکورد بالاترین قیمتش را این روزها ثبت کرده است. پشت پرده جهش ناگهانی قیمت دلار چیست؟ «ما شاهد هستیم که دلار بعد از چند ماه به چندین برابر قیمت افزایش پیدا می‌کند، مشکل کجاست؟ مشکل عدم مشورت، خودشیفتگی، عدم استفاده از ابزار علمی برای اداره کشور و بی‌ثباتی‌ها است. چقدر ما در این ۷-۸ سال گذشته شاهد تغییر پیاپی مدیران بودیم؟» این صحبت‌های روحانی در تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری یازدهم بود. ولی‌الله سیف رئیس‌کل بانک مرکزی نیز پس از توافق هسته‌ای از کاهش نرخ ارز در بازار خبر داده و گفته بود: «بازار ارز طی روزهای آینده روند باثبات بیشتری را به خود خواهد دید و حتی شاهد سیر نزولی در بازار آزاد خواهیم بود. در آینده پس از دیدن نشانه‌های رشد اقتصادی، کاهش تدریجی نرخ دلار در بازار ادامه خواهد داشت.»

فراموشی تک‌نرخی
گرانی دلار واکنش مجلس را هم در پی داشته است. رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس از برگزاری نشست مشترک کمیسیون اقتصادی با "طیب نیا" و "سیف "برای بررسی افزایش قیمت ارز خبر داده و می‌گوید: «دولت باید یکسان‌سازی نرخ ارز را تعیین تکلیف کند.» پورابراهیمی افزود: «باتوجه به سیاست‌های رئیس‌جمهور جدید آمریکا برای تغییرات نرخ بهره در این کشور،پیش‌بینی می‌شود؛ ارزش دلار نسبت به سایر ارزها با افزایش روبرو شود که این عامل در بازار ایران نیز تأثیراتی داشت. معمولا بخشی از ارز کشور از طریق فروش شرکت‌های پتروشیمی حاصل می‌شود و به دلیل اینکه این شرکت‌ها معمولا در پایان سال علاقه دارند که منابع خود را برای پرداخت‌های سود سهام به کار بگیرند و از عرضه دلار وارداتی به بازار اجتناب می‌کنند و این در برخوردن تعادل بازار مؤثر بوده که باید موردبررسی قرار گیرد. و باتوجه به اینکه کشور در شرایط رکود اقتصادی قرار داشته و در بازارهای مختلف اقتصادی نرخ بازده مناسب وجود ندارد، با به وجودآمدن التهاب در بازار ارز بلافاصله سوداگری و سفته‌بازی در بازار ارز رونق می‌گیرد؛ بنابراین بانک مرکزی باید موضوع افزایش تقاضای کاذب بازار ارز را مدیریت کند. اگر التهابات بازار ارز کنترل نشود، تمامی زحمات دولت درزمینه مهار رشد نرخ تورم از بین  می‌رود. همچنین در روزهای اخیر ارزش پول ملی کشور ۱۷ درصد کاهش‌یافته است؛ بنابراین دولت و بانک مرکزی باید تصمیمات قاطع اتخاذ کند.»

بانک مرکزی و خصوصا رئیس آن از سال ۹۳ به‌صورت مداوم وعده تک‌نرخی کردن نرخ ارز را دادند. با این وجود هر بار با گذشت مدت مشخصی که تعیین کرده بودند تحقق این وعده عقب افتاده است. سال ۹۵ هم باگذشت بیش از ۹ ماه از سال و نزدیک یک‌سال از تصویب برجام، نه تنها ارز، تک‌نرخی نشده، بلکه فاصله ۴۰۰ تومانی نرخ ارز رسمی و آزاد در نیمه نخست سال جاری به ۷۰۰ تومان در روزهای اخیر افزایش پیدا کرده است.

حسن روحانی رئیس‌جمهور ۲۴ بهمن سال ۹۴ در پنجاه و پنجمین مجمع سالیانه بانک مرکزی، دستور تک نرخی شدن ارز را به بانک مرکزی داد و اعلام کرد: «ارز سال آینده (95) باید تک‌نرخی شود تا ثبات در بازار تقویت و جلوی بخشی از مفاسد گرفته شود.» رئیس کل بانک مرکزی هم اول مرداد سال جاری (95) تصریح کرده بود که «ارز تا پایان سال تک‌نرخی می‌شود.» پیمان قربانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی هم اول آذر ماه سال جاری از اجرای ارز تک‌نرخی پس از برقراری روابط ایران با بانک‌های بزرگ دنیا خبر داده بود.

امسال برای سومین سال متوالی است که دولت وعده تک‌نرخی کردن نرخ ارز داده است. دولت نه تنها به وعده تک‌نرخی کردن نرخ ارز عمل نکرد بلکه در نهایت با بازگشت بی‌ثباتی و افزایش بی‌رویه آن، ارزش پول ملی در آستانه کمترین میزان خود قرار گرفته و فاصله نرخ ارز دولتی و آزاد افزایش چشمگیری پیدا کرده است.

ضرورت دخالت بانک مرکزی
بخش خصوصی هم این روزها نگران بی‌ثباتی قیمت ارز است. محمد مهدی راسخ عضو اتاق بازرگانی با اشاره به ایفای نقش بانک مرکزی در بازار دلار می‌گوید: «در حال حاضر عبور دلار ۴۱۰۰ تومان به دلیل اقدامات بانک مرکزی است. طبق ادعایی که دولت، بانک مرکزی، وزارت نفت، سازمان برنامه و بودجه، آقای رئیس جمهور و معاون اول ایشان دارند، بسیاری از ذخایر ارزی ما که در دوران تحریم بلوکه شده بود، آزاد شده و همین‌طور فروش نفت ما هم افزایش پیدا کرده و به بیش از دو برابر رسیده است. همچنین وجوه حاصل از فروش نفت ۱۰۰ درصد به حسابهای کشور واریز می‌شود، چون در گذشته و در دوران تحریم حتی اگر می‌توانستیم نفتی را هم بفروشیم پول آن توسط کشورهای خریدار نفت ما بلوکه می‌شد.»

عضو اتاق بازرگانی خاطرنشان می‌کند: «به نظر می‌رسد دولتمردان می‌خواهند با استفاده از گرانی ارز کسری بودجه خودشان را جبران کنند. البته فرضیه دیگری هم وجود دارد و آن سودجویی عده‌ای خاص است. کسانی که از گران شدن احتمالی دلار مطلع بودند، یقینا منافع بسیار زیادی را به جیب زدند. این واقعا جای تأسف دارد که دولتمردان به این شکل با قیمت ارز بازی کنند و برای فعالین اقتصادی نگرانی درست کنند. جالب اینجاست که بانک مرکزی هیچ عکس العملی در خصوص افزایش قیمت ارز نشان نمی‌دهد، چون اگر بانک مرکزی برنامه‌ای برای کنترل بازار ارز داشت اجازه نمی‌داد دلار در مدت زمان کوتاهی از ۳۶۰۰ تومان به ۴۱۵۰ تومان برسد. این در حالی که در ۳٫۵ سال گذشته دولت آقای روحانی قیمت دلار را ثابت نگه داشته بود.»

این درحالیست که نوبخت سخنگوی دولت با اشاره به افزایش نرخ ارز طی روزهای گذشته این افزایش را روانی دانسته و گفته: «افزایش ۱۰۰ تومانی نرخ دلار در یک روز متناسب با شرایط اقتصاد کشور نیست و در روزهای آینده شاهد کاهش نرخ ارز خواهیم بود.»

همچنین مسعود نیلی مشاور اقتصادی رئیس‌‌جمهور، در نشست هیئت نمایندگان اتاق تهران گفته بود: «نظام نرخ برابری ارز باید به گونه‌ای طراحی شود که تقویت‌کننده صادرات باشد.» رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی اما نظر دیگری دارد. عباس شاکری با انتقاد از سخنان مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور گفته است: «در کدام اقتصاد توسعه یافته تاکید می‌شود که برای گسترش صادرات نرخ ارز را افزایش دهیم؟ جز اینکه بگوییم افرادی که چنین مباحثی را مطرح می‌کنند اشتراک منافع دارند و در منبع رانت فرو رفته‌اند.» وی که در نشست ریشه‌یابی نوسانات نرخ ارز در اقتصاد ایران سخنرانی می‌کرد، اظهار داشت: «ما صد بار قیمت ارز را بالا بردیم، آیا صادرات افزایش یافت؟ وی با اشاره به آسیبی که افزایش نرخ ارز می‌تواند بر تولید داخلی بگذارد گفت: هم‌اکنون 40 درصد کالاهای وارداتی ما به کالاهای واسطه‌ای و حدود 15 درصد به نهاده‌ها و مابقی به کالاهای مورد نیاز اختصاص دارد؛ در این شرایط ارز گران‌تر موجب افزایش قیمت تمام شده می‌شود و در نهایت علاوه بر اینکه رکود بازار را تشدید می‌کند، به مصرف‌کننده نهایی نیز فشار وارد می‌کند. ادعای افزایش نرخ ارز و تاثیر آن بر افزایش صادرات، فقط به سود صنایع به اصطلاح مادر است.»

پشت پرده گرانی دلار
می‌گویند جماعتی در دبی با دلارهایی که در اختیار دارند در بازار ارز ایران نوسان ایجاد می‌کنند. در گذشته مرسوم بود؛ بانک مرکزی زمانی که دولت کسری بودجه داشت؛ دلار در بازار می فروخت و معادل ریالی آن را به دولت می‌داد. این مهم‌ترین انگیزه دولت‌ها برای گران کردن دلار است.

محمد مهدی راسخ عضو اتاق بازرگانی در این رابطه می‌گوید: «مطمئن باشید چیزی محرمانه باقی نمی‌ماند و وقتی مسئولان دولت و بانک مرکزی تصمیم گرفتند که دلار را گران کنند عده‌ای به راحتی در این خصوص اطلاعات کسب کردند و در واقع این اطلاعات در اختیارشان قرار گرفت. نمی‌توان گفت تنها عرضه کننده دلار بانک مرکزی است، اما طبیعتا مهم‌ترین عامل در بازار ایران که نرخ ارز را تعیین می‌کند، بانک مرکزی است. بسیاری از صادرکنندگان و واحدهای پتروشیمی هم ارز در اختیار دارند و آنها این ارزها را به بازار عرضه می‌کنند، ولی تأثیر عمده بر نرخ ارز را خود بانک مرکزی می‌گذارد. بانک مرکزی معمولا با عرضه زیاد یا کاهش شدید عرضه می‌تواند نرخ ارز را به شدت دچار نوسان کند و تغییر زیادی در نرخ ارز ایجاد کند.»