استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد در روایتی به ظهور تا سقوط حزب توده پرداخت

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، اکبر غفوری،  استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد،  گفت: به‌طورکلی می‌توان تاریخچه شکل‌گیری احزاب چپ و به‌طور خاص حزب توده را به اوایل دوران قاجار و هنگامی‌که کارگران ایرانی برای کار به شهر‌های قفقاز و آذربایجان رفته بودند، نسبت داد، درواقع آشنایی آنان با تفکرات چپ و شرکت آن‌ها در انقلاب ۱۹۰۵ روسیه آن‌ها را از نزدیک با تفکرات چپ آشنا کرد.

غفوری ادامه داد: بر همین اساس به دنبال آن در ایران در سال ۱۲۸۳ یعنی دو سال قبل از انقلاب مشروطیت، جمعیت همت در ایران پایه‌گذاری شد که درواقع حلقه پیوند کارگران ایرانی با حزب سوسیال‌دمکرات روسیه بود، این جمعیت در سال ۱۲۹۳ شمسی با تغییر نام به حزب عدالت تبدیل و سپس در سال ۱۲۹۹ به حزب کمونیست ایران تغییر نام داد.

استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد تصریح کرد: در دوره رضاخان با توجه به حاکمیت استبداد و دیکتاتوری زمان، حزب کمونیست به‌شدت محدود شد، به‌طوری‌که عده‌ای از طرفداران تفکر چپ ازجمله اعضای گروه محمدتقی آرانی، دستگیر و تعدادی نیز توسط عوامل رضاخان کشته شدند که بعد از سقوط رضاخان و روی کار آمدن محمدرضا، از ادغام گروه محمدتقی آرانی که به گروه ۵۳ نفر، معروف بود و نیز بازماندگان حزب کمونیست ایران و حزب سوسیال‌دموکرات، حزب توده تشکیل و در کمتر از دو هفته بعد از سقوط رضاخان اعلام موجودیت نمود که ساختار آن متشکل از کمیته مرکزی شامل هیئت سیاسی، کمیسیون تشکیلات، کمیسیون تبلیغات و انتشارات، کمیسیون مالی و اقتصادی و کمیته نظارت یا تفتیش بود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه یزد افزود: در ابتدا شرایط عضویت در حزب توده عبارت از داشتن تابعیت ایران، داشتن حداقل ۲۰ سال سن، پذیرفتن مرام‌نامه و نظام‌نامه حزب، فراگرفتن کارآموزی سه‌ماهه و گذراندن دوره‌های ایدئولوژیک و سیاسی و تشکیلاتی و نیز داشتن صلاحیت شخصی و اجتماعی بود.

غفوری گفت: در خصوص اینکه چرا این حزب را حزب توده نام گزاری کرده و برخلاف کشور‌های دیگر به‌عنوان حزبی کمونیستی عنوان نشد، می‌توان گفت که اولاً با توجه به اینکه ایران جامعه‌ای مذهبی و اسلامی بوده و هست، اگر در ابتدا به‌عنوان یک حزب مارکسیستی نام‌گذاری می‌شد نمی‌توانست موردقبول جامعه ایران قرار بگیرد.

وی در بیان علت دوم گفت: همچنین نام گذاری آن به نام حزب توده به خاطر اینکه قصد داشتند ادعا کنند که درب این حزب به روی همه طبقات جامعه، به‌ویژه کارگران باز است و علت سوم آن بود که به دلیل قانون ممنوعیت اشتراکی که در زمان رضاخان تصویب شد بود اجازه فعالیت به آن‌ها داده نمی‌شد و لذا خواستند با تغییر اعلام موجودیت کنند.

استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد بیان کرد: فعالیت‌های این حزب در ابتدا با توجه به اینکه رنگ ضد دینی و وابستگی آن به شوروی مشخص نبود، توانست در بخشی از بدنه جامعه، به‌ویژه طبقات کارگری نفوذ کند، ولی با توجه به اتفاقات خاص آن دوره به‌ویژه ترور محمدرضا شاه در دانشگاه تهران و اینکه یکی از احتمالات ضارب بودن یکی از اعضای حزب توده بود و نیز کودتای ۲۸ مرداد و نفوذ حزب توده در برخی از بدنه ارتش، باعث شد تا حزب توده به‌شدت تحت کنترل قرار بگیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه یزد ادامه داد: از طرفی دیگر با توجه به بهبود رابطه ایران با شوروی، نقش حزب توده به‌شدت کمرنگ می‌شود به‌طوری‌که گروهی از اعضای حزب توده در دهه ۴۰ از این حزب جداشده و رنگ و بویی چریکی و نظامی به خود می‌گیرند، ازجمله این گروه‌ها گروه بیژن جزنی، گروه عباس سورکی و گروه مسعود احمدزاده است که بعد‌ها با ترکیب این گروه‌ها سازمان چریک‌ها فدایی خلق به وجود می‌آید.

غفوری گفت: به‌طورکلی تا قبل پیروزی انقلاب اسلامی ایران احزاب کمونیستی موفقیتی در عرصه مخالفت با رژیم شاه و نفوذ در میان مردم نداشتند، به تعبیری باید گفت: علل عدم موفقیت حرکت‌های کمونیستی در ایران و به‌طور خاص حزب توده را چنین بیان کرد: فقدان تحلیلی درست حزب توده از وضعیت اعتقادی مردم، به این معنا که با توجه به تضاد بنیادین بین ایدئولوژی حزب توده و اعتقادات اسلامی مردم، این‌ها نتوانستند در ایران موفقیت داشته باشند، همچنین به خاطر فقدان تخیلی درست از شرایط اجتماعی ایران، بدین معنا که در تفکر مارکسیست طبقه کارگر از جایگاه خاصی برخوردار است، ولی در ایران طبقه کارگر از چنان اعتباری برخوردار نبود و لذا عدم شناخت درست آن‌ها از شرایط اجتماعی نیز به عدم موفقیت آن‌ها کمک می‌کرد.

این تحلیلگر سیاسی افزود: همچنین فقدان تحلیل درست آن‌ها از وضعیت سیاسی ایران، بدین معنا که گرایش زودهنگام آن‌ها به برخی اقدامات و تبلیغات موجب شد چهره واقعی آن‌ها به‌ویژه بخصوص وابستگی به شوروی و الحاد و بی‌دینی آن‌ها مشخص شود.

غفوری تأکید کرد: عامل دیگر در این عدم موفقیت مشکلات ساختاری و تشکیلاتی نامناسب و فاقد انسجام آن‌ها بود.

وی ادامه داد: در آستانه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی ایران و باز شدن زندان‌ها، برخی از اعضای حزب توده از زندان آزاد شدند و حزب توده در جریان انقلاب اسلامی سعی داشت با تغییر شعار مردم از استقلال آزادی جمهوری اسلامی به استقلال، آزادی، عدالت اجتماعی و درواقع به نفی جمهوری اسلامی بپردازد.

استاد علوم سیاسی دانشگاه یزد افزود: اعضای حزب توده در تلاش بودند تا از راه‌های مختلف شعار نه شرقی را از شعار معروف «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» حذف کرده و از سوی دیگر به گسترش و توسعه دیدگاه‌های کمونیستی خود در میان مردم بپردازند، اما پایبندی مردم به اسلام و شمار کم اعضای آن‌ها در مقابل انبوه طرف‍داران انقلاب اسلامی موجب ناکامی آن‌ها شد.

غفوری اذعان کرد: به‌مرورزمان و با فراگیر شدن فضای انقلاب اسلامی، حزب توده نتوانست نیرو‌های عمده‌ای برای تحقق اهداف خود جذب کند، این گروه حتی در رفراندوم جمهوری اسلامی ایران شرکت نکرد و آن را تحریم نمود، در هنگامی‌که بحث شکل نظام مطرح بود حزب توده در مقابل امام خمینی که می‌فرمودند: «جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر»، جمهوری دموکراتیک خلق را تبلیغ می‌نمود و نیز هنگامی‌که مجلس خبرگان قانون اساسی مشغول تدوین قانون اساسی بر اساس موازین دینی بود این حزب با این اقدام خبرگان به‌شدت مخالفت می‌کرد.

وی بیان کرد: با توجه به فضای غالب اسلامی این حزب وجهه کمونیستی خود را مخفی نمود و سعی کرد که خود را مدافع انقلاب، اسلام و خط امام نشان دهد و آن‌ها در این را ه. حتی برخی از اصطلاحات خاص اسلامی را به کار می‌گرفتند و بجای کلمه سوسیالیم واژه بینش توحیدی را به کار می‌بردند و به‌جای واژه پرولتاریا، واژه مستضعفین را به کار می‌بردند و حتی برای اینکه جایگاهی برای خود دست‌وپا کنند با دولت بازرگان مخالفت می‌کردند و آن را نماینده دولت امپریالیستی معرفی می‌کردند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه یزد ادامه داد:، اما بعد‌ها با اتفاقاتی که بعد از انقلاب افتاد، چهره آن‌ها آشکار شد و نفوذ آن در برخی نهاد‌های دولتی مشخص شد و درواقع نظام متوجه فعالیت‌های مخفی این حزب در خصوص سرنگونی نظام و به عضویت درآوردن تعدادی از افسران بلندپایه نظامی در حزب و جاسوسی برای شوروی شد، لذا جمهوری اسلامی رهبران حزب را بازداشت نمود، آن را غیرقانونی اعلام کرد و بیش از ۷۰ تن از اعضای آن و ۱۴ نفر از اعضای کمیته مرکزی حزب و ۹ نفر از مقام‌های بلندپایه نیرو‌ها مسلح دستگیر شدند که اتهام آن‌ها جاسوسی برای اتحاد جماهیر شوروی و برنامه‌ریزی و برای سرنگونی جمهوری اسلامی بود.

غفوری گفت: در همین راستا متفکران این حزب ازجمله نورالدین کیانوری به زندان انداخته شدند و ۹ تن از افسران ارتش ازجمله ناخدا بهرانم افضلی فرمانده نیروی دریایی به جرم جاسوسی برای شوروی محاکمه و اعدام شدند.

وی بیان کرد: سرانجام در سال ۱۳۶۲ این حزب غیرقانونی اعلام شد و برخی از عوامل آن‌ها در داخل حضور داشتند فرار کرده و حضور فیزیکی آن‌ها در داخل کمتر دیده می‌شود، هرچند که برخی اوقات رد پایی رد پایی از جریان چپ یا حزب توده در برخی از نشریات دانشجویی و شعار‌ها به چشم می‌خورد، چنان‌که در اغتشاشات ۱۳۹۶ نیز برخی از رگه‌های این جریان هویدا شد.