انتقال آب دریای عمان به شرق کشور؛ درست یا نادرست؟ / بی‌توجهی به کنشگران اجتماعی در حل بحران‌ها

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- مریم ذوالفقاری منظری؛ خشکسالی و کمبود منابع آبی در کشور ما سال هاست که مدیران و متولیان تامین آب چه در بخش آب شرب و چه در بخش کشاورزی و صنعت را بر آن داشته تا به فکر تامین این ماده حیاتی از راه‌های مختلف باشند.

 

برهمین اساس مطالعاتی از اسفندماه ۹۵ به منظور انتقال آب دریای عمان به مناطق شرقی کشور و به خصوص خراسان رضوی انجام شد. بنا بر اظهارات مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی اضافه برداشت ۱.۲ میلیارد مترمکعبی از منابع آب استان، کاهش سالانه ۱.۱ میلی‌متر بارش استان در بلندمدت، افزایش تبخیر و تعریق در استان و به‌تبع آن، افزایش میزان مصرف آب در استان، نبود برنامه مدون برای توسعه پایدار در استان که باید بر اساس میانگین بارش، ۲۲۱ میلی‌متر در سال باشد، عمده‌ترین مشکلات فعلی در حوزه آب استان است.

مطالعات اولیه انجام شده نشان داد که طول خط انتقال آب از مبدا دریای عمان به مقصد خراسان رضوی ۱۶۰۰ کیلومتر است و بنا بر گفته مجری طرح مطالعات نمک زدایی و انتقال آب از دیای عمان به استان‌های شرقی کشور این آب تنها به مصرف آشامیدن و صنعت می‌رسد.

 

علی عبداللهی، مجری طرح مطالعات نمک زدایی و انتقال آب از دیای عمان به استان‌های شرقی کشور دی ماه سال گذشته همچنین گفته بود که هزینه اجرای این طرح ۳.۹ میلیارددلار هزینه دربرداشته که توسط بخش خصوصی تامین اعتبار و اجرا می‌شود.

او اعلام کرده بود که نیاز آبی سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی برای سال ۱۴۲۰ در بخش شرب و صنعت یک میلیارد و ۷۵۰ میلیون مترمکعب پیش بینی شده، اما حجم آب تولیدی این استان‌ها در شرایط موجود تنها ۹۰۰ میلیون متر مکعب است.

مجری طرح مطالعات نمک زدایی و انتقال آب از دریای عمان به استان‌های شرقی کشور ادامه داده بود که بر اساس مطالعات انجام شده برای تصفیه و نمک زدایی آب مورد نیاز باید سه برابر حجم آن آب از دریا برداشت شود بنابارین دو سوم آب برداشتی دوباره به دریا برمی گردد. بسیاری از کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس از جمله امارات و عربستان سالهاست از آب دریا به عنوان منبع تامین نیاز خود استفاده می‌کنند و سالانه میلیارد‌ها مترمکعب آب نمک زدایی شده را به داخل کشور‌های خود انتقال می‌دهند.

این طرح نیز همچون دیگر طرح‌های کلان کشور موافقان و مخالفان متعددی دارد، منتقدانی که گاه اجرای آن را رویاپردازی و دور از ذهن می‌دانند. در این میان موافقان طرح متولیان اصلی تامین آب هستند که بخاطر دغدغه اصلی خود گاه چشم بر نواقص و نقاط کور این طرح می‌بندند.

عباسعلی قزل سوفلو، رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد یکی از منتقدان اجرای این طرح است که نظری قابل تامل در این زمینه دارد.

او می‌گوید: برای اجرای انتقال آب عمان، ۳ نیروگاه برقی مانند نیروگاه بوشهر نیاز است.

 

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک دانشگاه آزاد اسلامی مشهد ادامه می‌دهد: متأسفانه در این طرح حتی مطالعات بسیار ساده انجام‌نشده است. به‌طور مثال در حوزه انرژی، برای اجرای پروژه انتقال آب دریای عمان نیازمند ۲۵۰۰ مگاوات انرژی هستیم. یعنی در شرایطی که با کمبود منابع مالی مواجه ایم باید ساخت نیروگاه‌ها را توسعه دهیم.

قزل سوفلو توضیح می‌دهد: از سوی دیگر انرژی موردنیاز انتقال هر مترمکعب آب از دریای عمان به مشهد، معادل ۲۵ کیلووات ساعت است. یعنی برای انتقال آب دریای عمان به مشهد، باید سه نیروگاه اتمی برای تولید برق مانند نیروگاه بوشهر در مسیر اجرای طرح احداث شود.

وی با بیان این که برای تولید انرژی، نیازمند آب هستیم، ادامه می‌دهد: بر اساس گزارش شورای جهانی انرژی، تولید یک کیلووات ساعت انرژی نیازمند ۱۰۰ لیتر آب است. از سویی بر اساس آمارها، هر شهروند مشهدی روزانه ۲۰۰ لیتر آب استفاده می‌کند که سرانه سالانه آن ۷۰ مترمکعب می‌شود. حال اگر بخواهیم آب شرب موردنیاز شهروندان مشهدی را از طریق طرح انتقال آب شیرین از دریای عمان تأمین کنیم؛ با احتساب نیاز ۲۵ کیلووات ساعت انرژی برای انتقال یک مترمکعب آب؛ به منظور انتقال آب موردنیاز هر شهروند مشهدی به سرانه‌ای حدود ۱۸۰۰ کیلووات ساعت انرژی نیاز داریم.

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد واحد مشهد تاکید می‌کند: این سرانه انرژی موردنیاز، در حالی است که سرانه مصرفی انرژی خانگی هر شهروند مشهدی امروز حدود ۸۰۰ کیلووات ساعت است. یعنی باید دو برابر کل سرانه مصرف انرژی خانگی شهروندان مشهدی، انرژی صرف شود تا آب از دریای عمان به مشهد منتقل شود.

 

حمید گرمابی یکی از نمایندگان خراسان رضوی در مجلس و عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس که از موافقان اجرای طرح انتقال آب دریای عمان به استان است، نیز در این زمینه می‌گوید: با توجه به هزینه‌های بالای ۵ میلیارد یورویی اجرای این پروژه، این آب انتقالی فقط باید برای مصارف شرب و در نهایت در صورت باقی ماندن مازاد برای مصارف صنعتی استفاده شود.

گرمابی اضافه می‌کند: البته این هزینه سنگین قطعا در دراز مدت به سود کشور خواهد بود و در عین حال باید در مصرف این آب نیز نهایت دقت صورت گیرد که صرف آشامیدن و نهایتا در صنایعی که آب در سیکل بسته در جریان است استفاده شود. آن هم برای صنعتی که توان مالی برای خریداری چنین آب را داشته باشد.

نماینده مردم نیشابور در مجلس با یادآوری اینکه در طرح اولیه و مطالعات اولیه انتقال آب دریای عمان به خراسان طول زمان اجرای پروژه حدود ۵ سال تخمین زده شده است، می‌افزاید: البته در کنار اجرای این طرح نیز یک نیروگاه هم احداث خواهد شد و از این جهت اشتغال زایی بسیار خوبی برای این خط لوله آبی ایجاد خواهد شد.

گرمابی با بیان اینکه البته در قانون بودجه سال ۹۸ اعتبار و ردیفی با توجه به شرایط خاص کشور برای این پروژه در نظر گرفته نشده است، ادامه می‌دهد:، اما دستگاه‌های ذی ربط باید از اعتبارات پژوهشی خود برای تکمیل مطالعات این پروژه استفاده کنند.

زهره بنایی، عضو سازمان مردم نهاد جمعیت ناجیان آب نیز در رابطه با این پروژه به خبرنگار دانشجو می‌گوید: این پروژه همچون پروژه‌های دیگر باید ابتدا مطالعات زیست محیطی و اجتماعی برای آن انجام شود و در صورت مثبت بودن مطالعات، سپس مطالعات فنی و اقتصادی برای آن انجام شود. اما متاسفانه در کشور ما مطالعات زیست محیطی اغلب به حاشیه رانده می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: معمولا مشاورانی که مطالعات فنی و اقتصادی را انجام می‌دهند، مطالعات زیست محیطی و اجتماعی را نیز انجام می‌دهند. در این صورت پر واضح است که برای ادامه کار خروجی مطالعات را مثبت ارزیابی می‌کنند. اعتراضی که انجمن‌های مردم نهاد دارند بیشتر بر این بخش از کار است.

عضو سازمان مردم نهاد جمعیت ناجیان آب خاطرنشان می‌کند: سال گذشته همایشی درباره چالش‌های آب شرق کشور با حضور مدیران آب منطقه‌ای و وزیر نیرو برگزار شد که هدف برگزار کنندگان تحت فشار قرار دادن وزیر نیرو به منظور گرفتن جواب مثبت برای ادامه روند این پروژه بود. به گفته وزیر نیرو هر طرحی نیاز به ۸ شرط برای اجرایی شدن دارد که یکی از مهم‌ترین این شروط در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی است.

 

وی می‌گوید: نظر مطالعه کننده پروژه انتقال آب از دریای عمان به مشهد اینست که این پروژه به تنهای مشکل بحران آب شرق کشور را حل نخواهد کرد و احیاء دشت‌های شرق کشور، بستن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور بر روی چاه ها، جلوگیری از اضافه برداشته ها، کاهش تعداد چاه‌های کشاورزی، انجام طرح‌های آبخیزداری و ... راه‌هایی است که می‌تواند در حل بحران آب شرق کشور کمک‌های بیشتری کنند.

بنایی به مقایسه‌ای بین این پروژه و پروژه انتقال آب سد دوستی به مشهد دارد و تصریح می‌کند: انتقال آب سد دوستی در سال ۷۵ به گفته مسئولان امر ۱۱ و نیم میلیارد تومان برآورد اولیه شد. این پروژه در طول ۱۷۰ کیلومتر با حجم انتقال آب ۱۵۰ میلیون مترمکعب در سال بود. در ابتدای دهه ۹۰ که این پروژه به پایان رسید آخرین رقم هزینه آن ۳۳۶ میلیارد تومان اعلام شد یعنی ۲۹ برابر بیشتر.

وی ادامه می‌دهد: در پروژه انتقال آب دریای عمان به خراسان برآورد اولیه پیش از افزایش چند برابری قیمت دلار ۴۰ هزار میلیارد تومان با ۱۰ برابر فاصله بیشتر نسبت به پروژه انتقال آب سد دوستی بود. با این حساب تصور کنید رقم نهایی اتمام این پروژه تا چه میزان سرسام آور خواهد بود.

عضو سازمان مردم نهاد جمعیت ناجیان آب تاکید می‌کند: وقتی هنوز زمان برای پایدار شدن دشت‌ها از طریق برنامه ریزی‌های فرهنگی و اجتماعی داریم چرا باید چنین هزینه گزافی را برای کشور متحمل شد؟

بنایی مشارکت دادن کنشگران دخیل در مساله آب اعم از کشاورزان، صنعتگران و مردم را برای حل بحران آب بسیار تاثیرگذارتر از چنین پروژه‌هایی می‌داند و ابراز می‌کند: اگر برای مردم هویت بخشی اجتماعی داشته باشیم و آن‌ها را در امر پایداری مساله آب دخیل کنیم قطعا نتایج بهتری خواهیم گرفت.

وی می‌گوید: کشور ما کشوری مهندسی است و تمام مشکلات را با فرمول‌های مهندسی حل کرده و می‌کنیم؛ هیچ گاه به جایگاه جامعه‌شناسان و محققان علوم اجتماعی برای حل مشکلات توجه نشده است.