فیاض: تکامل معنوی فرد در سایه امنیت‌اقتصادی خانواده محقق می‌شود / عدالت اجتماعی قربانی اقتصاد غیراسلامی

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، ابراهیم فیاض جامعه شناسی است که صراحت بیانش شاید برای عده‌ای سخت و برای عموم مردمی که از فقرا و ضعفای جامعه به شمار می‌روند خوشایند باشند. بیان واقعیت‌های جامعه بدون هیچ حجاب و پوششی، بدون سیاسی کاری یا دل در گرو این جریان یا آن جریان سیاسی دادن سخت است، اما باید گفته شود؛ بخصوص از زبان جامعه شناسی که درد جامعه را بهتر از ما می‌بیند و موشکافانه آن را بررسی می‌کند. شاید عجیب باشد که گروه اقتصادی به سراغ ابراهیم فیاض جامعه شناس رفته باشد، اما وقتی اعلام می‌شود از دوسال پیش تا کنون مردم تهران ۸۰ درصد فقیر‌تر شده اند و فقر گسترش زیادی یافته متوجه ارتباط گفتگو با استاد جامعه شناسی در صفحه اقتصادی می‌شویم. ابراهیم فیاض؛ استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران در این گفتگو نظر اسلام را نسبت به مساله فقر در جامعه و خانواده و تاثیر عملکرد مسوولین در اقتصاد را بیان کرده و نیم نگاهی به عدل علوی در تامین اجتماعی مردم جامعه خود دارد که در ادامه مشاهده می‌کنید.

مسائل اقتصادی تا چه حدی بر مسائل اجتماعی تاثیر گذارند؟ فقر اقتصادی تا چه حد عامل مهمی در آسیب‌های اجتماعی است؟
جامعه‌ی سالم، اقتصاد سالمی دارد. اقتصاد مانند خون در رگ جامعه است بنابراین زنده ماندن جامعه وابسته به چرخش خون سالم در تن و بدن این جامعه است. به جرات می‌توان گفت هر چه قدر اقتصاد جامعه مطلوب باشد به همان میزان جامعه شاداب و با نشاط خواهد بود و هر چه قدر مولفه‌های مطلوب اقتصادی رعایت نشده باشد آن جامعه با بحران‌های متعددی رو به رو می‌شود، از این جهت است که اسلام به موضوع اقتصاد اهمیت بسیاری داده است. یعنی مهمترین بخش زندگی مادی افراد جامعه مساله اقتصاد عنوان شده است. به عبارتی می‌توان گفت ۷۰ درصد مسائل اجتماعی وابسته به اقتصاد است و ۳۰ درصد دیگر استثنا است. هر گاه اقتصاد جامعه‌ای مطلوب بود با جرأت می‌توان گفت آن جامعه بر مبنای عقلانیت اداره شده بنابراین از وضعیت اقتصادی جامعه می‌توان متوجه شد که آیا عقلانیت بر آن جامعه حاکم بوده است؟ بر این اساس اگر قصد برررسی عملکرد و بسیاری از موضوعات اجتماعی را داشته باشیم از دریچه اقتصادی باید موضوعات مختلف را بررسی کنیم. اقتصاد در اسلام آنقدر مهم است که بعد از موضوع مهم و با ارزش توحید شاید بتوان روی آن بحث کرد چرا که مسیر دین و دنیای مردم از مسائل اقتصادی عبور می‌کند. برقراری قسط و عدل در اقتصاد سالم رقم می‌خورد اگر اقتصادی سالم باشد عدالت اجتماعی برقرار خواهد بود و اگر اقتصادی سالم نباشد خبری از عدل و انصاف و سلامت روحی و روانی و ارتقای معنویت و اخلاقیات در جامعه نیست. اگر می‌بینیم که خداوند متعال در قرآن کریم بار‌ها و بار‌ها بر اهمیت قسط و عدل تاکید کرده که بنده از این دو موضوع به عنوان مانیفست تکمیلی قرآن یاد می‌کنم، به این دلیل است که اگر قسط و عدلی نباشد خانواده و جامعه‌ای باقی نمی‌ماند که انسانیت و اخلاقیات و تعالی انسانی در آن رقم بخورد، لذا مهمترین مبنای اقتصاد در اسلام خانواده است.

چرا در اسلام اقتصاد و خانواده تا این حد به هم گره خورده اند؟
به این دلیل که اگر اقتصاد خانواده درست باشد، ثبات و آرامش بر آن خانواده و در نتیجه بر جامعه حاکم می‌شود و اگر اقتصاد خانواده درست نباشد گرفتاری و نگرانی سهم آن خانواده است. اگر وضعیت اقتصادی خانواده‌ای خراب باشد جوان آن خانواده قادر به ازدواج نیست این یعنی نیمی از دین خراب شده است و نیم دیگر دنیای آن جوان و خانواده ویران شده است. در چنین ساختاری کمترین تبعات و پیامد‌هایی که متوجه جامعه می‌شود شکاف و نابرابری اجتماعی است که خود به خود آسیب‌هایی به جامعه وارد می‌کند که یکی پس از دیگری خطرناک و واهمه زاست.

عملکرد دولت‌ها در چهار دهه گذشته را در افزایش فقر و نابرابری اجتماعی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظر من روسای جمهور و دولتمردان ما در سی سال گذشته و بعد از جنگ تحمیلی تقریباً اقتصادی را پیاده کردند که هیچ خط و ربطی با اقتصاد اسلامی نداشته بلکه اقتصاد سوسیالیستی و لیبرال به جای اقتصاد اسلامی اجرا شد. اوایل انقلاب با دخالت در زندگی اقتصادی مردم به کل جامعه فشار آورده می‌شد به این معنا که دولت در زندگی خصوصی مردم دخالت می‌کرد، بعد از این دوره یعنی با پایان جنگ شاهد ترویج و اجرای نظام سرمایه داری بودیم. بعد از پایان جنگ که مسوولین سعی داشتند ریخت و پاش‌های خود را علنی نکنند و ظاهرا زندگی خود را زاهدانه نشان دهند ورق برگشت و با جامعه آزاد شده‌ای رو به رو شدیم که هر کسی هر چه قدر پول جمع کرده بود با توجه به اقتصاد دولتی و رانت‌هایی که از نزدیک بودن به قدرت به دست می‌آمد بیشتر و بیشتر به دنبال جمع آوری پول و سرمایه برآمد. اینگونه شد که مسوولان جنوب شهر نشین از شمال شهر سر درآوردند و با استفاده از امکانات اقتصاد دولتی دنیای مسوولین عوض شد و زندگی مادی و معیشت و حتی معنویت مردم هم برهم خورد. در این دوره بعد از پایان جنگ است که رانت خواری‌ها و ویژه خواری‌ها شروع شد و تعداد محدودی از جامعه به تبع وصل بودن به قدرت و به دولت امکانات اقتصادی بسیاری به دست آوردند که سطح زندگی آن‌ها را متفاوت از عموم مردم کرد.

معتقدید فقر امروز بخشی از مردم جامعه و فاصله طبقاتی ایجاد شده ماحصل ویژه خواری‌هایی است که به پشتوانه قدرت و مسوولیت برخی مسوولین انجام شده است؟
مسلما همین گونه است تکرار اشتباهات و نادیده گرفتن مردم باعث شد دولت‌ها یکی پس از دیگری میزان فقر را در جامعه افزایش دادند. دولت مرحوم هاشمی زیر بنای ویژه رانت خواری را گذاشت، دولت آقای خاتمی به لحاظ اقتصادی کمی بهتر از دولت قبلی بود هر چند به لحاظ سیاسی مشکلات خاص خود را داشت. دولت آقای احمدی نژاد عملکرد خوبی در دوره اول داشت، اما در دوره دوم اشتباهات زیادی مرتکب شد. دولت آقای روحانی علنا در حال ویژه خواری و بخوربخور است! بعد‌ها پرونده‌های این ویژه خواری‌ها افشا می‌شود، چون الان در جنگ اقتصادی هستیم و به دلیل بزرگی این پرونده‌ها و زمان بری زیاد رسیدگی به پرونده فساد‌های اقتصادی، قوه قضاییه برای ورود به این پرونده‌ها به شدت باید برای آن وقت بگذارد.

در دولت‌های مختلف از زمان مرحوم هاشمی رفسنجانی تا کنون لقمه توسعه‌ی غرب زده دور سر اقتصاد ما گردانده شده است، اما آقای روحانی با برجام و مذاکره تلاش کرد به یک باره ما را به سمت تبعیت تام از غرب با برجام‌های ۱ و ۲ و ۳ ببرد. به نظر می‌رسد دولت آقای روحانی از هم اکنون در حال بستر سازی برای انتخابات ریاست جمهوری آتی است تا آنچه دنبال می‌کنند را در دور بعدی ریاست جمهوری بالاخره محقق کنند. همچنین در این دولت شاهد بی توجهی تام به مساله اقتصاد از دید اسلام هستیم. با قاطعیت عرض می‌کنم مسوولین همچنان متوجه این مساله مهم نیستند که اسلام به فرد، جامعه، پیشرفت و توسعه زمانی بها می‌دهد که مبنا یعنی خانواده تحت فشار و سختی معیشتی نباشد و اقتصاد خانواده درست باشد. خانواده آنقدر مهم است که خدا در قرآن بر این نهاد مهم تاکید بسیاری دارد چرا که از نظر اسلام رسیدگی به خانواده یعنی اقامه عدل و قسط، یعنی تقسیم درست ثروت و منابع عمومی، لذا اگر خانواده مشکل داشته باشد مشکلات ناشی از مسائل اقتصادی عدل را در آن جامعه کم و ظلم، جور، رانت خواری و اشرافی گری را بیداد گونه افزایش داده است. اگر امروز وزرایی داریم که هزار میلیارد تومان دارایی دارند از دورانی صاحب ثروت شده اند که بستر‌های رانت خواری برای آن‌ها گشوده شد، زمانی که مسوولین رده بالا قانون شکنان بزرگی شدند تا با هموار کردن راه برای برخی امروز شاهد قد کشیدن و قدرت نمایی وزرای میلیاردی جور و ظلم باشیم! وزرا و مسوولینی که نماد فاصله طبقاتی شده اند، در حالی که نماد اسلام، خانواده، نرم افزارش قسط و عدل و نماد پیشرفت جامعه عمران و آبادانی است. در اسلام طبیعت به شدت مورد توجه است در حالی که مسوولین در چهل سال گذشته به نام اسلام قوانین و راهکار‌های اقتصادی جریان‌های شرقی و غربی را پیاده کردند هر چند از نام اسلام مایه گذاشتند!

 

حکمت، سیاست و مدیریت علوی متفاوت از مدیریت اقتصادی دولتمردان ما در دهه‌های گذشته است. بنیان حکمت و مدیریت جامعه براساس اندیشه و عملکرد علوی خانواده، عمران و آبادی است. در حکومت امام علی علیه السلام در دوران خلافت آن حضرت هیچ فردی گرسنه نماند، با اینکه در آن چند سال امام درگیر چندین جنگ بود، اما عمران و آبادانی زیادی در آن دوران ثبت شده است. مردم کوفه در زمان خلافت علی علیه السلام به شدت از خدمات تامین اجتماعی بهره مند می‌شدند، کسی احساس فقر نمی‌کرد، خانواده یتیمی که امام متوجه نیاز‌های آن‌ها نشده بود آنقدر برای امام سخت بود که به شدت خود را برای ندیدن آن‌ها نفرین کرد! امام در مزرعه خود خرما تولید می‌کرد و به مردم نیازمند نان و خرما می‌داد. در تاریخ آمده امام به گمان اینکه ممکن است در یمامه یعنی وسط بیابان برهوت عربستان شاید کسی گرسنه باشد نان و نمک می‌خورد چرا که معتقد بود اگر کسی گرسنه باشد خلیفه مسلمین نیز باید گرسنه باشد، بنابراین اسلام علوی را باید در سبک زندگی و معیشت مسوولین ببینیم که تا چه اندازه محقق شده است.

به نظر شما دلیل ناهنجاری‌های اجتماعی و معضلاتی که در خانواده‌ها دیده می‌شود، مشکلات اقتصادی و مدیریت غلط و سیاسی کاری است؟
بله. اگر خانواده در حال فرو پاشی است عملکرد مسوولین و اقتصاد جامعه زیر سؤال می‌رود و اگر خانواده در حال رشد و پویایی است عملکرد و اقتصاد مسوولین مطلوب بوده است. جامعه ایی که عدالت اقتصادی در آن رعایت نشود اشرافیت از دل آن بیرون می‌زند. در چنین ساختاری تورنتو و ونکوور زندگی کردن و رفت و آمد‌های فرزندان مسوولین به خارج و خانه‌ها و ویلا‌هایی که در خارج از کشور دارند مساله عجیب و غریبی نیست در جامعه‌ای که فقر زیاد می‌شود افزایش شرک عملی و نظری کفر و گناه امری عادی است. در جامعه‌ای که شاخص یعنی خانواده بی بها می‌شود و راهی برای تامین معاش و امنیت اقتصادی خانواده و ازدواج جوانان باقی نمی‌ماند نمی‌توان از تعالی جامعه سخن گفت! اگر نور خانواده بی فروغ شود، اگر اقتصاد خانواده تامین نشود آن جامعه از اصالت و آگاهی، رشد و تکامل به دور می‌ماند لذا نمی‌توان گفت عملکرد مسوولین دولتی اسلامی بوده است.