تفاوت میان فلسفه دین تحلیلی و قاره‌ای کمرنگ شده است

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، به نقل از اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در این نشست که به همت قطب علمی فلسفه دین و با همکاری برخی موسسات علمی همچون موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمیتی (ره) و مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد، هر یک از اساتید در دو بخش دیدگاه ها و نکات خود را درباره تمایزات فلسفه دین اسلامی با فلسفه دین تحلیلی و قاره ای بیان نمودند.

دکتر لگنهاوزن به عنوان نخستین سخنران این نشست، در بخش نخست سخنان خود گفت: به نظر بنده تفاوت بین فلسفه تحلیلی و قاره‌ای امروزه چندان مطرح نیست و این تفاوت از ابتدا دارای اشکال اساسی بود. فلسفه تحلیلی به یک روش اشاره دارد اما فلسفه قاره ای به یک منطقه جغرافیایی یعنی قاره اروپا اشاره می کند. با این حال هنوز هم اختلاف هایی مانند سبکی استفاده می کنند و گرایش های مختلفی که بوجود می آید. حال اگر بخواهیم میان فلسفه دین تحلیلی و قاره ای با فلسفه دین اسلامی تفاوتی قائل شویم باز هم اشکال وجود دارد. وقتی می گوییم فلسفه دین اسلامی مثل این است که می گوییم در اسلام به طور ضمنی یک فلسفه ای هست که می خواهیم آن را باز کنیم یا می خواهیم درباره موضوع های خاصی که درون دین اسلام هست بحث کنیم. اما اگر بخواهیم در مقایسه با فلسفه دین تحلیلی و قاره ای آن فلسفه دین اسلامی را به عنوان یک گرایش مطرح کنیم چگونه ممکن است؟ به نظر بنده طبق پنج محور می توانیم فلسفه دین اسلامی داشته باشیم یا به تعبیر دیگر فلسفه دین به سبک اسلامی داشته باشیم. اول بر اساس کتابشناسی است. یعنی بر اساس گرایشی که نویسنده در کتاب دارد. اما محور دوم که بیشتر رایج است موضوع است. یعنی بر اساس مباحثی که بیشتر در اسلام یا سنت های فکری اسلام مطرح می شود فلسفه دین داشته باشیم. مثلا تحلیل فلسفی درست برای موضوع توحید چیست؟ یا معرفت شناسی ضمنی در قرآن چیست؟ تحلیل فلسفی نبوت یا عدل الهی چیست؟ حتی می شود خاص تر نگاه کرد و به مسائل خاص مثلا شیعه پرداخت. تحلیل فلسفی درست از ولایت، عصمت، انتظار و مانند این موضوعات می تواند فلسفه دین اسلامی باشد. سومین محور که می توانیم بر اساس آن درباره فلسفه دین اسلامی بحث کنیم، روش شناسی است. وقتی فلسفه دین ما از علوم اسلامی برای خود استفاده می کند ما فلسفه دین اسلامی داریم. که می تواند متنوع باشد. یعنی می توان از فلسفه مشاء استفاده کرد یا از فلسفه حکمت متعالیه استفاده کرد. حتی می توان از تفسیر استفاده کرد. یعنی به عنوان روش از روش تفسیری استفاده کنیم و مسائل فلسفه دینی را بررسی کنیم. چهارمین محور، محور تاریخ است که کمتر مورد توجه است. این محور در فلسفه قاره ای بیشتر مورد توجه است. اینکه موضوعات فلسفه دینی به چه نحو میان مکاتب فلسفی اسلامی یا میان اندیشمندان بزرگ اسلامی مورد بحث بوده است؟ این می تواند محوری برای فلسفه دین اسلامی باشد. اما آنچه بیش از همه رایج است و محور پنجم را تشکیل می دهد، نگاه ایدئولوژیک است. یعنی آنچه محور بحث در موضوعات فلسفه دینی است ایدئولوژک شود. یعنی فلسفه دینی مطرح می شود با این پیش فرض که حقیقت در اسلام پیدا می شود و یا اینکه حقیقت به نوع برتر آن در اسلام یافت می شود. این فلسفه دین اسلامی خواهد بود.

لگنهاوزن در ادامه افزود: اما در اینجا برخی پرسش ها مطرح می شود. یک پرسش این است که آیا این پیش فرض های دینی با فلسفه سازگار است؟ به نظر بنده بله سازگار است ولی باید اینها تصریح شود و نباید صرفا به صورت پیش فرض بماند یعنی بگوییم با فرض اینکه اسلام دین صحیح است می خواهیم برخی مطالب را بحث کنیم. مشکل دیگری که ممکن است مطرح شود این است که اگر فرض کنیم اسلام یا یک دین خاص درست است این منجر به یک حالت جزمی می شود. به نظر من ممکن است حالت جزمی هم پیش بیاید اما این حتمی نیست. به علاوه گاه لازم است که ما فرض کنیم تعلیمات دینی درست است تا به پرسش هایی که برای فردی که این اعتقادات را درست می داند، مطرح می شود، پاسخ دهیم.

دکتر لگنهاوزن در ادامه با اشاره به اینکه با این پنج محور می توان فلسفه دین اسلامی داشت و با هر یک اینها می توان تفاوت هایی را با فلسفه دین تحلیلی و قاره ای مشاهده کرد، افزود: بنده قبلا مطلبی را ارائه کرده ام درباره علوم انسانی اسلامی یا علوم اجتماعی اسلامی و سه سطح را برای اسلامی شدن این علوم مطرح کرده ام. این سه سطح برای فلسفه دین اسلامی هم قابل طرح است. اول سطح درونی است. یعنی وقتی این مطالب را بیان می کنیم در درون ما چه هست. سطح دوم وارد کردن مفاهیم اسلامی در توصیف مسائل فلسفه دینی، استفاده از ملاک هایی که در اسلام است برای ارزشیابی دیدگاه های مورد بحث، و رشد نظریه ها درباره موضوع های خاص در دین مانند مسئله شرور یا صفات خداوند را شامل می شود. سطح سوم برای پرداختن به فلسفه دین با گرایش اسلامی این است که تلاش کنیم دیدگاه و جهان بینی شامل و کاملی ایجاد کنیم که در آن نشان دهیم فلسفه دین ما در آن چه نقشی دارد. این در فلسفه دین تحلیلی کمتر مورد توجه بوده اما در فلسفه دین قاره ای بیشتر به آن توجه شده است.

وی در ادامه گفت: غیر از تقسیمات و گرایش هایی که به آنها اشاره کردم، مسئله قابل توجه دیگر تفاوت فلسفه دین با الهیات تطبیقی یا فلسفه تطبیقی است. فلسفه تطبیقی یا الهیات تطبیقی می تواند با گرایش دینی یا غیر دینی یا تحلیلی یا قاره ای بحث شود. اما تفاوت آن با فلسفه دین می تواند بر اساس همان پنج محور گفته شده یعنی کتابشناسی یا منبع، موضوع، روش، تاریخی و ایدئولوژیک بررسی شود. همچنین می توان درباره کار تطبیقی کار تطبیقی انجام داد و به اصطلاح تطبیق مضاعف داشته باشیم. کاری که ما در این جلسه انجام می دهیم نوعی فلسفه دین تطبیقی است که می خواهیم تفاوت فلسفه دین اسلامی را با فلسفه دین تحلیلی و قاره ای بدانیم. معمولا در این بحث ها گروه شنونده مهم است. یعنی گوینده یا نویسنده با توجه به گرایش شنونده به گونه ای صحبت می کند که او متوجه شود. اکثر نویسندگان در غرب فرض می کنند که مخاطب آنها نیز غربی است و بنابراین یک وجه مشترکی با آنها دارند. حال فرض کنید مثلا یک گروه مسلمان و یک گروه مسیحی می خواهند درباره مسئله گناه در اسلام و مسیحیت بحث تطبیقی کنند. اینها فهرستی از نقاط مشترک و اختلاف را بدست می آورند. اما در مرحله دوم می توان این دو فهرست را هم با هم تطبیق داد. آیا آنها نقاط مشترک و اختلاف یکسانی بدست می آورند؟ بنده معتقدم این فهرست متفاوت است. حال پرسش این است که اختلاف این دو فهرست از کجا ناشی می شود؟ ایا بخاطر تعهدات دینی است یا بخاطر تفاوت های فرهنگی است؟ و یا حتی بخاطر نکات زبانی این اختلاف هست؟

لگنهاوزن در انتهای بخش نخست سخنان خود افزود: از ابتدای رواج فلسفه دین، یکی از مسائل مطرح این بود که آیا کسی که می خواهد در مباحث فلسفه دین وارد شود خودش باید اعتقاد داشته باشد؟ به همین ترتیب می توان پرسید ایا کسی که می خواهد به فلسفه دین اسلامی بپردازد آیا باید اعتقاد داشته باشد یا بر اساس همان پنج محور گفته شده می تواند به فلسفه دین اسلامی بپردازد؟ این پرشی است که نمی خواهم به آن پاسخ دهم و تقاضا دارم مخاطبان درباره آن تأمل کنند.

دکتر قائمی نیا، دیگر سخنران این نشست، در بخش نخست سخنان خود گفت: فلسفه دین و مباحث آن در دوره جدید بعد از افول پوزیتیویسم منطقی رونق زیادی گرفت. به یک معنا پوزیتیویسم منطقی با طرح این ادعا که گزاره های دینی بی معنا هستند، باب را بر مباحث فلسفی پیرامون دین بست، اما با افول این دیدگاه فلسفه دین دوباره در کانون توجه فلاسفه قرار گرفت و مباحث گسترده ای را در این زمینه مطرح کردند و امروزه به عنوان یکی از شاخه های بسیار زنده است و به تعبیر من، حوزه ای پر تردد میان محققان و فلاسفه ای هست که در زمینه باورهای دینی و تحلیل ادیان از دریچه فلسفی تلاش می کنند. همانطور که استاد لگنهاوزن اشاره کردند، امروزه تفاوت میان فلسفه دین تحلیلی و قاره ای کمرنگ شده، با این حال در برخی حوزه ها هنوز تفاوت هایی مشاهده می شود. من تلاش می کنم به بخشی از این تفاوت ها اشاره کنم و به خصوص به برخی محورها که ممکن است در بحث مقایسه با فلسفه دین اسلامی کمک کند بیشتر تأکید خواهم کرد. اما ابتدا به این نکته اشاره می کنم که به چه معنا ممکن است فلسفه دین اسلامی داشته باشیم.

مدیر قطب فلسفه دین در ادامه افزود: ما فلسفه دین را هم در مقام تعریف می توانیم داشته باشیم و هم در مقام تحقق. در مقام تعریف، تعاریف متعددی از فلسفه دین ارائه داده اند مانند «نگاه عقلانی به دین»، «توجیه باورهای دینی» و امثال اینها. اما در مقام تحقق می بینیم که با انبوهی از مسائل مختلف درباره دین با رویکردهای مختلف، گرایش های مختلف و روش های مختلف مواجه هستیم که مجموع اینها را فلسفه دین می نامیم.

وی در ادامه گفت: تقسیم فلسفه دین به تحلیلی و قاره ای باید از این دریچه نگریسته شود که ما در مقام تحقق، فلسفه های دین بسیاری داشته ایم. همچنین فلسفه دین تحلیلی بیشتر به روش اشاره دارد اما فلسفه دین قاره ای به مضمون و گرایش. در فلسفه دین تحلیلی اگر به روش های مختلف قائل شویم این روش ها همگرا هستند و در چارچوب همان روش تحلیلی قرار می گیرند مثل روش تحلیل زبانی. اما روش هایی که در فلسفه دین قاره ای استفاده می شوند بسیار متنوع هستند مانند روش پدیدارشناسی که برخی از فلاسفه دین آن را پذیرفته اند. چون پدیدارشناسی هم می تواند به عنوان روش استفاده شود و هم به عنوان مضمون. یا اگزیستانسیالیسم را مشاهده می کنید که روش های خاص خود را دارد. یا روش های تحلیل وجودی را می بینید که مخصوصا پس از هایدگر بسیار رشد کرده است. بنده میان روش های وجودی و اگزیستانسیالیسم فرق قائلم و نباید اینها را یکسان انگاشت. و روش های دیگر مانند روش های هرمنوتیک و مانند آن که با تنوع بسیاری مواجهیم. بنابراین در فلسفه دین تحلیلی روش ها همگرا و در فلسفه دین قاره ای روش ها ناهمگرا هستند و با روش های متنوعی مواجهیم و این نکنه بسیار اساسی است که باید به آن توجه کرد.

تفاوت دیگر که حائز اهمیت است به نظر بنده این است که آنچه در فلسفه دین تحلیلی آنچه در کانون توجه قرار دارد دو محور است: یکی توجیه باورها و دیگری عقلانیت باورهای دینی است که این دو مطلب با هم تفاوت هایی دارد، اما در اینجا مجال پرداختن به آنها نیست. اما در کانون توجه فلاسفه دین قاره ای توجیه باورها و عقلانیت باورهای دینی نیست و مسائل بسیار متنوعی مورد توجه است. این بدان معنا نیست که از توجیه باورها یا عقلانیت باورها بحث نشده است. اما تنوع مباحث این محوریت را از بین برده است. وگرنه مثلا بحث از سطوح عقلانیت انسان، باورهای انسان، ارتباط باورها با حیات انسان و مسائل متنوع دیگری در این حوزه، از مسائلی است که در فلسفه دین قاره ای بحث شده است. بنابراین فلاسفه دین قاره ای در یک قالب و چارچوب به مباحث فلسفه دین نپرداخته اند و مسائل بسیار متنوع و گاه شاید عمیقتری را مطرح کرده اند.

تفاوت سومی که می توان به آن اشاره کرد این است که در فلسفه دین تحلیلی غلبه با نگاه های معرفت شناختی است. معرفت شناختی به معنای عام آن که مباحث تحلیل زبانی را هم شامل می شود. ولی در فلسفه های قاره ای معمولا غلبه با نگاه های متافیزیکی است. تحلیل های هستی شناختی، تحلیل های انسان شناختی و تحلیل های وجودی که اخص از هستی شناختی است مطرح است. بنابراین در فلسفه های قاره ای کمتر به تحلیل های معرفت شناختی توجه شده و بیشتر نگاه متافیزیکی، هرمنوتیکی، پدیدارشناسی و مانند آن غلبه دارد که نحوه پرداختن به مباحث را متفاوت می کند.

محور چهارمی که می تواند به عنوان محور تمایز میان فلسفه دین تحلیلی و قاره ای مورد توجه قرار گیرد مفهوم حقیقت است. مفهوم حقیقت در فلسفه دین تحلیلی چارچوب های مشترکی دارد و کمتر مورد بحث قرار می گیرد. هر چند در معرفت شناسی دیدگاه هایی نظیر مطابقت و انسجام و مانند آن مطرح می شود اما بیشتر تمایل به پذیرش نظریه مطابقت یا انسجام وجود دارد. اما در فلسفه قاره ای مفهوم حقیقت به شکل متفاوتی ظهور پیدا می کند. اگر به تحلیل های پدیدار شناسانه یا وجودی که توسط هایدگر یا فلاسفه دین پس از وی مانند دریدا مطرح شده نظر کنیم، مشاهده می شود که چه تحلیل های متفاوتی را ارائه کرده اند. اینها نگاه ما را به مفاهیم دینی مانند وحی، خدا و مانند آن تغییر می دهد. البته این مباحث هنوز زیاد گسترده نشده، اما تأثیر خود را دارد. شاید بتوان گفت فلسفه تحلیلی هنور همان مسیر سوبژکتیویزم و تفکیک سوژه از ابژه را طی می کند اما در بسیاری از جریان های فلسفه دین قاره ای نزاعی علیه سوبژکتیویزم، خود بنیادی انسان و تفکیک سوژه از ابژه به چشم می خورد و اینها در مباحث فلسفه دین قاره ای تأثیرگذار بوده است.

قائمی نیا در ادامه به نکته ای جامع تر نسبت به این دو جریان اشاره کرد و گفت: طبیعی است که آینده فلسفه دین در کشورهای غربی تحت تأثیر همه این جریان‌ها خواهد بود و ما شاهد ظهور جریانهای تلفیقی خواهیم بود که به یک معنا مباحثی از فلسفه دین تحلیلی را با مباحث فلسفه دین قاره ای تلفیق می کنند. لذا شاید نتوان خط قاطعی میان این دو دسته ترسیم نمود.

عضو هیأت علمی گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه گفت: درباره فلسفه دین اسلامی هم می توان هم در مقام تعریف و هم در مقام تحقق سخن گفت. در مقام تحقق طبیعی است که بخشی از  فلسفه دین اسلامی تحت تأثیر فلسفه ها و آرائی مانند مشاء، اشراق و حکمت متعالیه بوده که در جهان اسلام ظهور کرده اند. در آثاری که در غرب درباره اندیشمندان مسلمان یا مکاتب فلسفی اسلامی نوشته شده بخشی به دیدگاه های فلسفه دینی و روش آنها اختصاص یافته و این البته قابل استفاده است.

اما در مقام تعریف، اگر قرار است فلسفه دین اسلامی به صورت مستقل و به عنوان یک جریان زنده و با یک پارادایم مستقلی که تا حد زیادی متفاوت از پارادیم فلسفه های دین تحلیلی و قاره ای است، مطرح شود، طبیعی است که باید از عناصر بسیاری بهره گیرد. یعنی نباید فلسفه دین اسلامی را صرفا مصرف کننده فلسفه اسلامی در نظر گرفت. به نظرم یکی از خلط هایی که برخی دچار آن شده اند همین مسئله است. آنها گمان کرده اند فلسفه دین اسلامی یعنی تطبیق مسائل فلسفه دینی با آراء فلاسفه اسلامی، در حالی که به نظر بنده این محدود دیدن مسئله است. وقتی می گوییم فلسفه دین اسلامی، یعنی باید از تمامی قابلیت های تفکر اسلامی بهره برد که در این میان کتاب و سنت بسیار مهم است. کتاب و سنت می تواند نگاه خاصی به فیلسوف دین بدهد. منظور این نیست که ما از مباحث نقلی استفاده کنیم تا اعتراض شود که استفاده از آیات و روایات در فلسفه دین بی معناست؛ بلکه منظور این است که کتاب و سنت یک دیدگاه، مبانی و پیش فرض هایی به فیلسوف دین می دهد که ذهنیت محقق را شکل می دهد و محقق با این ذهنیت وارد حوزه مباحث فلسفه دین می شود و این امر موجب پیدایش تحلیل های متفاوتی خواهد بود. بنابراین کتاب و سنت در وهله اول می تواند تأثیرگذار باشد و این تأثیر لازم است در جای خود بحث شود. در اینجا فرصت آن نیست که تحلیل معرفت شناختی داشته باشم تا تأثیر کتاب و سنت را نشان دهم. این مسئله در مباحث علوم انسانی و اسلامی نیز مشاهده می شود. برخی اعتراض می کنندد که شما می خواهید از آیات و روایات مثلا نطریات جامعه شناسی بدست آورید. بحث اصلا در این سطح نیست. گرچه ممکن است کتاب و سنت چنین تأثیری هم داشته باشد، اما مسئله اصلی این است که کتاب و سنت تأثیرات بسیار پیچیده ای در ذهنیت محقق دارد. مراد بنده از سنت هم گسترده است که سنت قولی، فعلی و سیره را شامل می شود.

علاوه بر اینها علوم دیگر اسلامی هم مطرح هستند. چرا باید از عرفان اسلامی (عرفان نظری) غافل شویم. عرفان نظری قابلیت های بسیاری دارد. درست است که نام آن عرفان است اما واقعیت آن است که یک دستگاه فلسفی خاص است. این دستگاه نظری می تواند در فلسفه دین اسلامی پیامدهای خاصی داشته باشد. همچنین علم کلام هم می تواند بسیار تأثیرگذار باشد. درست است که امروزه فلسفه رونق گرفته و بسیاری پاسخ های کلامی ما به مسائل، همان پاسخ های فلسفه صدرایی است و به نوعی کلام ما تا حدی متوقف شده است، اما لازم است تا باب بسته شده کلام باز شود. نگاه های متکلمان و مسائلی توسط متکلمان مطرح شده، پاسخ های آنها و روش هایی که بکار گرفته اند امروزه بسیار می تواند به فلسفه دین اسلامی کمک کند. لذا لازم است یک بازخوانی جدیدی در علم کلام صورت پذیرد.

قائمی نیا در ادامه افزود: حتی نگاه های اصولی می تواند در فلسفه دین اسلامی مؤثر باشد. علم اصول صرفا منطق فقه نیست. این نگاهی ابتدایی به علم اصول است. به اعتقاد بنده علم اصول بالاترین روشی است که متفکران مسلمان در طول تاریخ طراحی کرده اند. در علم اصول مباحث بسیار پیچیده ای وجود دارد و یک فضای میان رشته ای است که در این فضا به تناسب مباحث فلسفی، زبان شناختی، تحلیلی و بسیاری مباحث دیگر مشاهده می شود. ذهنیت اصولی وقتی با مسائل فلسفه دین مواج می شود چگونه مسائل را حل می کند؟ برخی از محققان به این مسئله توجه دارند و علم اصول و این ذهنیت اصولی زمبنه ای حاصلخیز است که می تواند بسیار به فلسفه دین اسلامی کمک کند.

دکتر قائمی نیا در ادامه گفت: به نظر من تفکر اسلامی را باید به صورت یک کل دید. مجموعه دانش هایی که در سنت تفکر اسلامی ظهور کرده اند می توانند ما را در عرضه روایتی مقبول از فلسفه دین اسلامی یاری برسانند به نحوی که یک پارادایم مستقلی مطرح شود. فلسفه دین اسلامی به اعتقاد بنده هنوز در مرحله پیشاپارادایمی خود قرار دارد. این به معنی این نیست که کاری صورت نگرفته است. فلاسفه و متفکران ما مباحث فراوانی دارند که هر چند به صورت مستقل و با عنوان فلسفه دین اسلامی مطرح نشده، اما در حوزه مسائل فلسفه دین است و بسیار ارزشمند. اما برای طراحی و رسیدن به فلسفه دین اسلامی هنوز کارهای زیادی باید انجام شود. روش باید روشن شود. آیا می توانیم روش برهان را استفاده کنیم؟ یا باید روش های دیگری را کمک بگیریم؟ اگر قرار است فلسفه دین اسلامی به عنوان یک پاردایم مستقل تأسیس شود، نه تنها باید از دستاوردهای تفکر اسلامی که به آنها اشاره شد بهره بگیرد، بلکه باید ارتباط زنده با روش های جدید و مباحث جدید داشته باشد. به عنوان نمونه، مثلا هنوز پدیدارشناسی در حوزه تفکر اسلامی جدی گرفته نشده است. سعی میشود با چند بحث ساده این جریان فکری کنار زده شود، این در حالی است که پدیدارشناسی یک جریان تنومند و زنده در غرب است که بسیاری از مباحث فلسفه دین را هم مدیریت می کند.

قائمی نیا در پایان بخش نخست سخنان خود ادامه داد: به نظر من فلسفه دین اسلامی باید یک رویکرد انتقادی داشته باشد. انتقادی به معنای نگاه سیاه و سفید نیست. بلکه باید با نگاهی نقادانه هم روش و هم مضمون فلسفه های تحلیلی و قاره ای را موشکافی کند و آنچه با ذهنیت اسلامی همخوان است بپذیرد و آنچه قابل نقد است، نقد کند. این امر باید در یک ارتباط و داد و سند زنده تحقق یابد. کار ما صرفا جمع آوری آراء مطرح شده در فلسفه، کلام و اصول نیست. جمع آوری آراء مشکل را حل نمی کند. جمع‌آوری کار خوبی است اما مشکل بشر امروزی را حل نمی کند. ما باید ذهنیت اسلامی را اساس قرار دهیم و به ذاتیات و عرضیات تفکر اسلامی توجه کنیم. فلسفه اسلامی هم برای خود ذاتیات و عرضیاتی دارد. فلسفه مشاء یا اشراق یا حکمت متعالیه یک مشترکاتی دارند که اینها را به شریعت نزدیک می کند. این مشترکات هنوز تحلیل نشده اند. ما باید با ابزارهای جدید مثل ابزار های تحلیلی زبان شناختی، معرفت شناختی، نشانه شناختی و امثال اینها تلاش کنیم آن ذهنیتی که بر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا غلبه داشته که فلسفه آنها را با شریعت و دین پیوند می دهد- هرچند که رویه فلسفه آنها با یکدیگر متفاوت است- بشناسیم. بنابراین روشی که امروز یک فیلسوف دین اسلامی به آن نیاز دارد، روش انتقادی است. هم به میراث خود نگاه انتقادی داشته باشد و هم نسبت به مباحث جدید و روش های جدید نظر کند تا بتواند فلسفه دینی فراهم آورد که به عنوان ضلع سوم ماجرا وارد نزاعات شود و اعلام هویت کند.

در ادامه این نشست هر یک از سخنرانان به نوبت به تبیین بیشتر دیدگاه های خود پرداختند. دکتر لگنهاوزن در بخش دوم سخنان خود گفت: بنده با آقای دکتر قائمی نیا هم نظر هستم و فقط سعی می کنم مباحث ایشان را قدری بیشتر گسترش دهم. به نظرم مناسب است قدری درباره هدف در فلسفه دین تأمل نماییم. فلسفه دین می تواند اهداف مختلفی داشته باشد. برای مثال می توان از یک عقیده دفاع نمود. مثلا کسی که ملحد است در فلسفه دین تلاش می کند اثبات کند که خدا وجود ندارد. یا ما که مسلمانیم می توانیم تلاش کنیم تا از توحید آنگونه که آن را دریافته ایم، دفاع کنیم. اما بسنده کردن به این مسئله تنگ نظرانه است و فلسفه دین قابلیت های بیشتری دارد. این منابع و علومی که دکتر قائمی نیا اشاره کردند مانند عرفان و فلسفه و اصول و دیگر علوم، هم می تواند برای دفاع از عقاید در فلسفه دین بکار رود و هم برای طرح موضوعاتی که در سایر فلسفه های دین از آنها غفلت شده است. اما مهمترین نکته این است که فهم خاصی از این آثار برای ما بدست می آید. وقتی با این علوم و آثار نویسندگان آشنا می شویم به فهم خاصی می رسیم. مثلا شیخ اشراق نگاه خاصی به مسائلی که در فلسفه دین مطرح می شود، دارد. پیش از آنکه درباره درست یا نادرست بودن نظرات او سخن بگوییم باید بفهمیم که چه می گوید. مشکلات فکری- فلسفی او چه هستند. تعارضاتی که در آثار و افکار او هست چگونه قابل حل است. فهم اینها بخاطر دفاع از دیدگاه او در مسائل حوزه فلسفه دین نیست بلکه بخاطر آن است که می خواهیم نوع نگاه او را بفهمیم. به نظرم اینکه می توانیم فهم عمیقتری برای درک مطالب بدست آوریم یکی از مهمترین ثمراتی است که فلسفه دین اسلامی می تواند داشته باشد. وقتی فهم ما از مطالب عمیقتر می شود، بهتر می توانیم از عقاید خود دفاع کنیم. نزاع هایی که بر سر اثبات یا عدم اثبات یک موضوع یا مسئله مطرح می شود جذاب و جالب است اما رسیدن به این فهم عمیقتر مهمتر است. مثلا وقتی با براهین اثبات وجود خدا در علوم مختلف اسلامی مانند کلام یا عرفان یا فلسفه مواجه می شویم، صرف نظر از درستی یا نادرستی این براهیم ما می توانیم به یک ذهنیت که موجب این براهین شده دست پیدا کنیم و این بسیار مهم است. مثلا خواجه در اخلاق ناصری نگاه خاصی به چیستی دین دارد. این کتاب به عنوان یک کتاب اخلاقی مطرح است اما وقتی در آن دقیق می شویم می بینیم ایشان نکاتی را درباره چیستی دین و امور نظری و عملی و نقش دین در آنها دارد که بطور ضمنی در بحث بیان شده است. اگر این مطالب استخراج شود و مورد بحث قرار گیرد بسیار ارزشمند است. بنابراین نباید به فلسفه دین به عنوان فهرستی از موضوعات که قرار است اثبات یا رد شوند، نگریسته شود. فلسفه دین گستره وسیع تری دارد و می تواند فهم عمیقتری به ما بدهد که یک نوع حکمت در اختیار ما قرار می دهد.

در ادامه این نشست، دکتر قائمی نیا در بخش دوم سخنان خود گفت: بنده هم موافقم که باید هدف فلسفه دین را گسترده تر در نظر گرفت و نظرم این نبود که فلسفه دین به دفاع از عقاید بپردازد که در این صورت همان کلام خواهد بود. طبیعی است که فلسفه های قاره ای بیشتر به مفهوم دین می پردازند. همانطور که قبلا هم اشاره کردم این بدان معنا نیست که در فلسفه تحلیلی این مسئله مشاهده نمی شود اما در فلسفه های قاره ای این مسئله قدری بنیادی تر مطرح شده است. در واقع آنها بیشتر توجه کرده اند که معنای دین چیست، گوهر دین چیست، اساس دینداری چیست، و باورها چه نقشی دارند. ملاحظه می شود که مسائل بنیادی تری در فلسفه قاره ای مورد توجه بوده است. اگر فلسفه دین اسلامی هم تأسیس شود، طبیعی است که مهم ترین مسئله آن همان نگاه معنادارانه به دین و پدیده های دینی و باورهای دینی است. طبیعی است که در این فضا تحلیل های پدیدارشناختی، هرمنوتیکی و معناشناختی اهمیت بیشتری خواهند داشت. شاید یکی از تفاوت های اساسی فلسفه های دین معاصر اعم از فلسفه دین تحلیلی و قاره ای با کلام سنتی در همین نکته نهفته است که معنایابی برای بشر جدید اهمیت فوق العاده ای دارد. اینکه معنای دین را بیابد، معنای باورهای دینی را پیدا کند، چگونه با مفاهیم دینی ارتباط برقرار کند. به یک معنا فلسفه دین معاصر تلاش می کند موقعیت انسان را در دنیای معاصر با مفاهیم دینی تعیین کند و نسبت آنها را بسنجد. در میان تجارب بشری، دین زنده ترین تجربه بشری به شمار می آید. مانند مسئله شر که امروزه با آمدن کرونا بیشتر برجسته شده است و همه بشریت با آن درگیر هستند. این یک تجربه زنده بشری است و فلسفه دین لازم است که به آن پاسخ گوید. فلسفه دین اسلامی هم اگر می خواهد در دنیای امروز به مسائل بشری پاسخ دهد و غریزه معرفتی و شناختی بشر را جهت دهد لازم است به مسئله معنا و تحلیل مفاهیم توجه داشته باشد.

قائمی نیا در ادامه افزود: بنده به کلیت مباحث و علوم اسلامی اشاره کردم و جناب استاد لگنهاوزن هم به عنوان تکمیل به بحث اخلاق اشاره نمودند. قطعا مباحث اخلاق که در جهان اسلام رشد کرده است به ویژه مباحث اخلاق عملی مانند اخلاق ناصری، جامع السعادات و حتی برخی مباحث احیاء العلوم تا تهذیب الاحیاء، همگی آکنده از مباحث فلسفه دینی است. مهم همان ذهنیت است که باید شکل گیرد. به گمان بنده نکته اصلی که در سه ضلعی فلسفه دین تحلیلی، فلسفه دین قاره ای و فلسفه دین اسلامی وجود دارد، چشم اندازی است که باید باز آن به مسایل نگاه کرد. در بسیاری از مسائل ما نیاز نداریم که مسئله اثبات شود بلکه لازم است نگاه خود را تغییر دهیم و از چشم انداز خاصی به مسئله نگاه کنیم. چشم اندازی که فلاسفه دین تحلیلی و قاره ای و اسلامی با آن به مسئله می نگرند،‌ یکسان نیست. تشریح این چشم انداز یا به تعبیری که بنده بکار بردم، ذهنیت mentality می تواند بسیاری از مشکلات را حل کند. مثلا مسئله خدا را در نظر بگیرید. نگاهی که کتاب و سنت از خدا ارائه می دهد اگر با نگاهی که مثلا مسیحیت یا ادیان دیگر ارائه می دهند مقایسه و تطبیق شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. به قول منطقیون تصور آن موجب تصدیق خواهد شد. به نظر من نگاهی که کتاب و سنت از خدا ارائه می دهد هنوز در فلسفه اسلامی هم جای خود را نیافته است.گرچه فلسفه اسلامی با مفاهیمی مانند واجب الوجود و غیره  تلاش می کند به آن نگاه نزدیک شود اما به نظر من با آن فاصله دارد. مرحوم علامه طباطبایی (ره) در المیزان می گوید مفهوم خدا که در اسلام مطرح شده (هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و …) در هیچ دینی مطرح نشده است. ما هنوز نتوانستیم مفهوم خدا را که یکی از مهمترین مفاهیم در حوزه فلسفه دین است، به درستی تشریح کنیم. همچنین است مفهوم دین. واقعا مفهوم دین در اسلام با مفهوم دین در مسیحیت متفاوت است. فلسفه دین معاصر، اعم از تحلیلی و قاره ای، مبتنی بر مفهومی مسیحی از دین است. اما دین در تفکر اسلامی یک هویت و وضعیت متفاوتی دارد. تشریح اینها مهمترین وظیفه و قدم اول در فلسفه اسلامی است تا ما را به وضعیت مطلوب نزدیک کند. بنابراین، مباحث معناشناسی، اعم از فلسفی و زبانی و حتی زبان شناسی، اهمیت می یابد و فلسفه دین اسلامی باید به آنها توجه کند. بنابراین قدم اول تشریح ذهنیت ها است تا تفاوت آنها روشن شود.

در انتهای این نشست اساتید حاضر در جلسه به برخی پرسش های مطرح شده پاسخ دادند.