نقش مهندسی ارتش در دفاع مقدس و پس از آن

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، سرهنگ ستاد قاسم اکبری مقدم پژوهشگر دفاع مقدس سازمان حفظ آثار و نشر ارزش­های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران در یادداشتی نقش مهندسی رزمی نیروی زمینی ارتش در دوران دفاع مقدس و پس از آن را تبیین کرده است.

در این یادداشت می‌خوانیم:

پیروزی در دفاع مقدس هشت ساله، حاصل تلاش دلیرمردان و رزمندگان دفاع مقدس درحوزه‌های مختلف تخصصی و عملیاتی بود که برآیند آن منتج به پیروزی‎های چشمگیر و بی‌نظیری گردید. توفیقات ۸ سال دفاع مقدس نتیجه اخلاص و معنویت و فداکاری متخصصین فنی و پشتیبانی و رزمندگان جهادگر با ارائه طرح‌ها و ایده‌های نو و ابتکارات و خلاقیت‌های آنان بود که غیرممکن‌ها را ممکن کرد. سد دفاعی و خط شکن را نیرو‌ها و رزمندگان پیاده تشکیل می‌داد و پشتیبان این رزمندگان برای موفقیت عملیات بخش‌های دیگر نقش‌های مهمی را بر عهده داشتند؛ از قبیل اطلاعات، عملیات، اداوات، توپخانه، تخریب، مهندسی و... که نقش مهندسی در این میان مهم و ویژه بود، زیرا اغلب بخش‌های دیگر بدان وابسته بودند.

مهندسی پیش از عملیات بایستی امکانات و تسهیلاتی تدارکاتی را فراهم می‌کرد و قبل و حین و بعد عملیات نیز بایستی خاکریز، جاده، پل و... را احداث و فراهم می‌کرد و بعد از عملیات هم نیز بایستی نسبت به ایجاد استحکامات دفاعی اقدام می‌نمود. چنانچه چنین اقداماتی صورت نمی‌گرفت، تثبیت مواضع رزمندگان میسر نمی‌شد.

مهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس نقش بسیار مهم و سرنوشت‌سازی در موفقیت عملیات‌های دوران دفاع مقدس ایفا نموده است. متأسفانه آن گونه که شاسیته و بایسته کار انجام شده توسط این قشر و رسته به آن پرداخته نشده است. در این مطلب به گوشه کوچکی از اقدامات مهندسی رزمی ارتش در دوران دفاع مقدس اشاره می‌شود.

در دوران دفاع مقدس در زمان طرح‌ریزی هر عملیاتی همچون طریق‌القدس، ثامن‌الائمه، فتح‎المبین، بیت‎المقدس، یکی از پیوست‌های مهم و اصلی، پیوست مهندسی بود که شرح وظایف یگان‌های مهندسی برای پشتیبانی از عملیات بطور دقیق مشخص می‌شد.

یگان‌های مهندسی قبل، حین و بعد عملیات باید اقدامات لازم و ضروری را در پشتیبانی از عملیات انجام می‌دادند. یگان‌ها و نیرو‌های متخصص مهندسی در دوران دفاع مقدس به اقداماتی را انجام می‌دادند که هر کدام از نظر کیفیت و کمیت بسیار بی‌نظیر بوده است از قبیل: راه‌سازی، جاده سازی (جاده‌های عملیاتی و پشتیبانی و...) مثل جاده سیدالشهد (ع)؛ پل‌سازی، پل‌های دائمی و پل‌های موقت سبک و سنگین؛ مانند نصب ۵ پل بر روی رودخانه اروند در عملیات بیت‌المقدس توسط یگانه مهندسی پل نزاجا، ساخت طولانی‌ترین و بی‌نظیرترین پل شناور نظامی دنیا به نام «خیبر» بطول ۱۴ کیلومتر بر روی هورالعظیم در سال ۶۲ در عملیات خیبر و همچنین طراحی و ساخت پل متحیر العقول «بعث» در عملیات والفجر ۸ که با همکاری و مشارکت نیرو‌های یگان‌های مهندسی ارتش، سپاه و شرکت لوله سازی اهواز در سال ۱۳۶۴ بر روی رودخانه خروشان ارود ساخته شد.

در خصوص ساخت موانع و استحکامات به مواردی از قبیل: ساخت انواع خاکریز‌ها (تعجیلی– یک جداره– دوجداره)، انواع سنگر (انفرادی، اجتماعی، فرماندهی، پشتیبانی و اداوات و.. جهت نیرو‌های پیاده–توپخانه–زرهی–بهداری و....)؛ حفر کانال (خشک نفر رو– کانال انتقال آب و...)؛ ساخت زاغه مهمات، احداث انواع قرارگاه عملیاتی (مشترک، تاکتیکی، یگانی)، آماده‌سازی و تجهیز انواع اردوگاه با کاربری‌های مختلف رزمی (ستادی، ییاده، بنه و...)؛ ساحل‌سازی، اسکله و.. اشاره کرد.

از اقدامات ساختمانی به مرمت و احداث ساختمان‌های پادگان در عقبه جبهه، ساخت حمام و سرویس بهداشتی ثابت و سیار.
برخی اقدامات ویژه نیز شامل احداث انواع بیمارستان صحرانی، حمام شیمیایی، اورژانس صحرایی، زاغه مهمات و پناهگاه و... بود.

در حوزه تخریب و انفجارات مین و پاکسازی در مراحل قبل، حین و پس از عملیات اقدامات بسیاری مؤثری انجام گرفت.

اقدامات مهندسی به چند گروه و دسته کلی تقسیم می‌شود. اقدامات قبل از عملیات نظامی را مهندسی آماده‌سازی می‌گویند که شامل اقداماتی از قبیل احداث جاده‌های عقبه، ساخت موانع، احداث سکو‌های آتش، احداث بیمارستان‌های صحرایی و... می‌باشد.

از اقدامات حین عملیات نظامی به مهندسی رزمی یاد می‌کنند؛ مانند ایجاد مواضع تعجیلی از قبیل خاکریز و سنگر‌های پیش ساخته، احداث معبر و گذرگاه در میادین مین، ایجاد جاده‌های موقت و عملیاتی، احداث پل و....

اقدامات بعد از عملیات را مهندسی پشتیبانی رزمی معرفی می‌کنند؛ به اقداماتی نظیر ایجاد مواضع و نظایر آن، تکمیل و تحکیم مواضع دفاعی، سنگر‌های اجتماعی، مقر‌های فرماندهی و... می‌توان اشاره نمود.

یگان‌های مهندسی رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس شامل: گردان مهندسی رزمی لشگر پیاده و زرهی- گروهان مهندسی رزمی تیپ مستقل پیاده و هوابرد و گروهان مهندسی تیپ مستقل زرهی، گروه مهندسی رزمی هوایی و... بودند.

گروهان‌های مهندسی در عملیات آفندی معمولاً در پشتیبانی مستقیم تیپ­ها، نیروی ضربت یا نیرو‌های مشابه قرار داده می­‌شده­‌اند. این یگان‌ها به طور کلی وظایفی از قبیل: تهیه طرح‌های ستادی مهندسی و نظارت در کاربرد یگان‌های مهندسی مامور به لشگر یا تیپ، اجرای عملیات شناسایی مهندسی، ساخت ساختمان، مرمت و نگهداری راه‌ها، گذارها، گدارها، پل­ها (شناور و ثابت)، موانع، فرودگاه‌ها و ایجاد میادین مین ایجاد تاسیسات پدافندی و پناهگاه‌های پست فرماندهی، تامین افراد و تجهیزات لازم برای عبور از رودخانه و حمله به مواضع دشمن، تهیه و تدارک آب و سایر خدمات آمادی مهندسی برای یگان‌های رزمی، کمک به حرکت یگان‌های رزمی در زمین‌های سخت و ایجاد معبر در موانع و... را در پشتیبانی از یگان‌ها، در عملیات‌های رزمی به عهده داشتند.

استمرار مجاهدت، ایثار و شهادت

مین، سرباز خاموش و پنهانی است که مبارزه با آن نیاز به مردانی مشتاق، با قلبی لبریز از ایمان، اخلاص و تعهد دارد. میدان‌های مین یکی از بزرگترین معضلات بعد از پایان هر جنگ برای غیر نظامیان است. کشور ما نیز به دلیل جنگ تحمیلی ۸ ساله، درگیر مین‌های خنثی نشده‌ای است که در طی سال‌ها در زمین باقی مانده‌اند.

پس از پایان جنگ و در نیمه دوم سال ۱۳۶۷ بازگردان مهاجران جنگ تحمیلی به شهر‌های مرزی در دستور کار دولت قرار گرفت. اما به دلیل وجود مین و گلوله‌های عمل نکرده در مدخل و اطراف اغلب شهر‌ها و روستا‌های مرزی، انجام بازگشت مهاجرین به راحتی امکان پذیر نبود.

پس از پایان جنگ تحمیلی، مناطقی از چند استان در غرب کشور که در دوران دفاع مقدس درگیر آن شده بودند، برای هر نوع استفاده وضعیت بسیار خطرناکی داشتند، چراکه بسیاری از مین‌های عمل نکرده و خنثی نشده و یا گلوله‌های عمل نکرده، در مزارع و زمین‌های کشاورزی موجب زخمی شدن و شهادت برخی از هموطنان می‌شد و از سویی هر گونه ساخت و ساز و ایجاد زیرساخت‌های عمرانی، اقتصادی، فرهنگی، توسعه گردشگری، حفظ محیط زیست و.. و بهره‌برداری از ذخایر عظیم نفت و گاز و کشاورزی با خطر جدی انفجار همراه بود.

یگان‌های مهندسی نیروی زمینی ارتش دارای نیرو‌های متخصص، ورزیده و آموزش دیده و از اصلی‌ترین و بی‌نظیرترین یگان‌های نظامی کشور برای پاکسازی و مین‌برداری مناطق آلوده هستند. در اجرای اوامر فرماندهی معظم کل قوا (مدظله العالی) در مورد به کارگیری یگان‌های ارتش در جهت کمک به دولت برای پاکسازی اراضی آلوده به مین و گلوله‌های عمل نکرده و همچنین در راستای اصل ۱۴۷ قانون اساسی، به نحوی که به آمادگی رزمی نزاجا لطمه‌ای وارد نشود، قرارگاه پاکسازی نیروی زمینی ارتش تشکیل شد.

ستاد بازسازی کشور (که تا آن زمان مسئولیت پاکسازی میادین مین را بر عهده داشت) پاکسازی استان‌های مرزی خوزستان، ایلام و کرمانشاه را به ارتش واگذار نمود و نیروی زمینی با تشکیل سه کمیته پاکسازی در مناطق استان‌های مرزی و به کارگیری ۱۶ گردان و گروهان‌های مستقل مهندسی عملیات پاکسازی را آغاز کرد و این روند تا سال ۱۳۸۲ ا دامه داشت تا مسئولیت کلی هدایت پاکسازی کشور از میادین مین از وزارت کشور به وزارت دفاع واگذار شد و قراگاه پاکسازی نیری زمینی ارتش با در اختیار داشتن یگان‌های مهندسی به همکاری خود برای پاکسازی اراضی آلوده به مین ادامه می‌دهد.

با توجه به شرایط محیطی و آب و هوایی مناطق آلوده به مین و نبود نقشه‌های اولیه میدان‌های آلوده به مین، مراحل پاکسازی برای کارکنان مین بردار به راحتی امکان پذیر نیست. ضمن آن که در چنین شرایط سخت و مشقت بار، آنان از تجهیزات ایمنی استفاده می‌کنند که با توجه به وزن سنگین و عدم انعطاف پذیری آنها، اهمیت این ایثارگری را دو چندان نمایان می‌کند.

عملیات پاکسازی به دو روش دستی و مکانیزه انجام می‌گیرد. عملیات دستی با شناسایی فنی، آرایش زمین و ترکیب میدان مین مشخص می‌شود و بعد از آن توسط دستگاه مین‌یاب ماینکس تا سی سانتی متری عمق زمین مشخص می‌شود، ولی مین‌هایی که در عمق سه متر یا بیشتر هستند به وسیله دستگاه عمق یاب بعد از پاکسازی دستی خنثی می‌شوند.

مرحله بعد کوبش است که در ۵ مرحله انجام می‌گیرد و شامل مرحله کوبش جلو، تار کوبش، پود کوبش، شخم تار و شخم پود است. بعد از اینکه کار پاکسازی مکانیزه انجام گرفت نفرات متخصص به حالت دشتبان درمی‌آیند و بازنگری می‌کنند و مین‌های جامانده در زیر زمین جمع‌آوری و در یک محل دپو و تخریب می‌شوند.

یگان‌های مهندسی نزاجا صد‌ها هکتار از زمین‌های آلوده به مین را پاکسازی و احیاء نموده‌اند و بیش از ۱۰ میلیون انواع مین (ضدنفر، ضدخودرو و ضدتانک) و بیش از ۱۲ میلیون عدد انواع گلوله‌های عمل نکرده را کشف و منهدم کرده‌اند. به عنوان نمونه یکی از یگان‌های فعال در خصوص پاکسازی اراضی آلوده به مین و گلوله‌های عمل نکرده، گروه ۴۱۱ مهندسی بروجرد نزاجا می‌باشد که در این زمینه پاکسازی ۵۱ شهید و ۱۵۰جانباز تقدیم نموده است.

در پایان یاد و خاطره بیش از ۲۰۰ شهید یگان‌های مهندسی نزاجا و همچنین حدود۱۰۰۰ جانباز که برای پاکسازی اراضی و زمین‌های آلوده به مین و همچنین برای آرامش، آسایش و امنیت هم میهانان به این درجه نائل آمده‌اند را گرامی می‌داریم.