رشد بی‌سابقه ترانزیت بین‌المللی در سال ۱۴۰۱ / آشوب‌ها چگونه به حمل و نقل کالا‌ آسیب می‌زند؟

گروه اقتصادی خبرگزاری داشنجو؛ کشور ایران از لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای واقع شده است که قابلیت تبدیل شدن به یکی از گذرگاه‌های حمل و نقل تجاری جهان را دارا می‌باشد. جایگاه این امتیاز آنجایی خودنمایی خواهد کرد که به درآمدزایی استفاده از این موقعیت آن هم در شرایطی که دولت با تحریم و کسری بودجه فراوان دست و پنجه نرم می‌کند، توجه کنیم. عوامل گوناگونی تا کنون باعث شده اند تا شاهد ترقی جایگاه ایران در این زمینه نباشیم.  محمد جواد شاهجویی کارشناس اندیشکده حمل و نقل ایران، در رابطه با وضعیت بخش حمل و نقل در اقتصاد و تاثیر ناآرامی‌های اخیر بر اقتصاد در گفتگو با دانشجو به بررسی این مسائل پرداخته که مشروح آن تقدیم می‌گردد.

دانشجو: چه میزان از ظرفیت ترانزیت ما تا کنون بالفعل شده است؟

حجم بازار ترانزیت که برای ایران متصور هستیم با توجه به تجارتی که در دنیا اتفاق می‌افتد اگر آن بخشی از تجارت را که می‌تواند از طریق کریدور‌های ریلی و جاده‌ای ایران عبور کند در نظر بگیریم باید گفت تقریبا نزدیک به بیشتر از ۳۰۰ میلیون تن در سال ایران امکان دارد که بتواند جذب بار ترانزیتی داشته باشد، ولی از این حجم تمام آن عملیاتی نشده است. کشور ما تا کنون نتوانسته است بیشتر از ۱۳ میلیون تن بار ترانزیتی از کشور عبور دهد. این به دلیل مسائل مختلفی است از قبیل مسائل بین المللی مثل تحریم، بیمه، مراودات بانکی و همچنین مسائل داخلی که ترانزیت را دشوار می‌کند. مثل بحث کرییرینگ (carriering) و ناکار آمد بودن شبکه حمل و نقل ریلی و درواقع گران بودن شبکه حمل و نقل جاده‌ای به همین واسطه نتوانستیم از این بازار سهم مطلوبی را کسب کنیم. در سال ۹۸ تنها ۵ میلیون تن بار ترانزیتی از کشور عبور کرد، سال ۹۹ و ۱۴۰۰ این عدد افزایش یافت مخصوصا با توجه به اینکه در سال ۱۴۰۰ دولت یکی از اولویت‌های خود را بحث ترانزیت قرار داد توانستیم مجدد به رکورد ۱۲ میلیون تن دست پیدا کنیم.

در سال ۱۴۰۱ با توجه به تمرکز دولت بر روی بحث ترانزیت و هم با توجه به مسائل ژئوپلیتیک که اتفاق افتاد خصوصا بحث جنگ روسیه و اوکراین توانستیم حجم بار ترانزیتی را افزایش دهیم به صورتی که درشش ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۷ میلیون تن ترانزیت بین المللی از کشور ما اتفاق افتاد که اگر با همین روند در باقی سال ترانزیت جلو رود رکورد جدیدی در حوزه ترانزیت اتفاق خواهد افتاد. دولت هم در نظر گرفته است که بتواند حدود ۲۰ میلیون تن بار ترانزیتی را از کشور عبور دهد. با توجه به بحث دیپلماسی همسایگی و سیاست خارجی که حول محور همسایگان کشور، اتفاق افتاد به نظر می‌رسد با اصلاح فرآیند‌های داخلی این مسئله کاملا قابل دستیابی است. اگر این توسعه زیر ساخت ها، اصلاح فرآیند‌های نرم افزاری و سخت افزاری مسئله ترانزیت اتفاق بیافتد. با اصلاح در حوزه بحث‌های نرم افزاری و در حوزه مباحث مربوط به حمل و نقل بار می‌توان انتظار داشت در آینده به سطح‌های بالاتر از ۲۰ میلیون تن ترانزیت بین المللی برسیم. در بلند مدت هم با تکمیل زیر ساخت‌ها و اصلاح کامل فرآیند‌ها می‌توان به ۳۰۰ میلیون تن دسترسی پیدا کرد و به رقم بالایی از حجم ترانزیت بین المللی رسید.

دانشجو: آیا اغتشاشات اخیر تاثیری بر فعالیت بخش حمل و نقل کالا‌های تجاری گذاشت؟

در حوزه ترانزیت سه عامل اصلی وجود دارد برای اینکه یک فورواردر به عنوان مصرف کننده یک کریدور برای عبور کالای بین المللی بخواهد یک مسیر و کریدور را انتخاب بکند. این سه عامل عبارتند از هزینه و امنیت و زمان. هر چند مهمترین مسئله که از آشوب‌ها اثر می‌پذیرد امنیت می‌باشد، ولی میتوان گفت عملا هر سه عامل تاثیر خودش را می‌گذارد. اگر یک کالایی بخواهد از خاک یک کشوری عبور بکند باید توجه داشت ارزش کالا در قبال آن هزینه‌ای که فورواردر دریافت می‌کند ارزش بالایی است. به همین دلیل است که می‌توان گفت فورواردر‌ها باری را که قصد دارند از کشور منتقل کنند بیمه می‌کنند چرا که اگر آسیبی به محموله وارد شود باید چندین برابر هزینه‌ای که برای حمل و نقل دریافت کرده اند را به عنوان خسارت پرداخت کنند. بیمه‌های نیز بر اساس ریسک‌هایی که آن مسیر دارد هزینه‌های خود را تغییر می‌دهند.
جدای از این مسئله اثر روانی این اتفاقات نیز موثر است. زمانی که کشور شلوغ می‌شود فورواردر‌ها ترجیح می‌دهند ریسک نکنند، اگر هم بخواهند ریسک بکنند باید وضعیت آن دو مولفه دیگر را هم نیز در نظر بگیرند. اگر در یک مسیری هزینه کم باشد شاید مسئله فقدان امنیت را تا حدی پوشش دهد.

اما اگر بخواهیم کشورمان یک کشور ترانزیتی یا یک هاب لجستیکی بشود تا بیشتر فورواردر‌ها مسیر‌های ایران را انتخاب کنند وکالا هایشان را از مسیر ایران عبور دهند باید به یک تعادل بین سه مولفه امنیت، هزینه و زمان برسیم. یعنی تا جایی که ممکن است هزینه را پایین بیاوریم تا سود آور باشد و از لحاظ زمانی کالا در سریع‌ترین مدت ممکن از کشور عبور کند. این موارد عمدتا در کشور ما اتفاق نمی‌افتد به طوری که در ایران کالا نسبت به رقبای کوریدوری مان با اختلاف زمان زیادی جابه جا می‌شود، در زمینه هزینه قابلیت رقابت داریم چرا که موقعیت جغرافیایی خوب داریم و هزینه حمل بار در ایران پایین بوده، از لحاظ امنیت هم به طور کلی به دلیل این که کشور ما از امنیت برخوردار بوده از امتیاز برخوردار است. اما یک این چنین آشوب‌ها و ناآرامی‌هایی می‌تواند، کشور را با چالش مواجه بکند.