سلول‌های بنیادی پیشگامان در ایران؛ از تحقیق تا درمان بیماریهای پیچیده
به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، سلول بنیادی مادر تمام سلول‌ها است و توانایی تبدیل به تمام سلول‌های بدن را دارد. این سلول‌ها توانایی خود نوسازی (Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلول‌های خونی، قلبی، عصبی و غضروفی را دارند. هم چنین در بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف بدن بدنبال آسیب و جراحت موثر بوده و می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده‌ای که بخش عمده سلول‌های آنها از بین رفته است، پیوند زده‌شوند و جایگزین سلول‌های آسیب دیده شده و به ترمیم و رفع نقص در آن بافت بپردازند.
به دلیل توانایی منحصر‌به‌فرد سلول‌های بنیادی، این سلول‌ها امروزه از مباحث جذاب در زیست شناسی و علوم درمانی است. هم چنین تحقیقات در این زمینه دانش ما را درباره چگونگی رشد و تکوین یک اندام از یک سلول منفرد افزایش داده و مهم‌تر آنکه به فهم مکانیزم جایگزینی سلول‌های سالم با سلول‌های آسیب دیده کمک کرده است.
موضوع سلول‌های بنیادی در سال‌های گذشته بسیار مورد توجه بوده است و حتی در برهه‌ای برخی افراد غیرمتخصص ادعا‌هایی در مورد درمان انواع بیماری‌ها با استفاده از سلول‌های بنیادی داشتند که درست نبود.
جهش چشمگیر ایران در حوزه سلول‌های بنیادی
پژوهش و تحقیق در حوزه سلول‌های بنیادی در ایران، قدمتی حدود نیمقرن در دهه ۱۳۷۰ آغاز می‌شود. این حوزه از علم با وسیعی است که در درمان بیماری‌ها، توجه بسیاری از محققان و متخصصان را به خود جلب کرده است. این سلول‌ها به این دلیل است که همین تعداد اندک سلولی، یک انسان کامل است.
اوایل دهه ۸۰، استفاده از سلول‌های بنیادی در پزشکی به دلیل پتانسیل بالای آن در درمان بیماریهای صعب‌العلاج و بازسازی بافت‌ها مورد توجه قرار گرفت. اما این موضوع در سطح جهانی با چالش‌های جدی اخلاقی همراه بود. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها، احتمال سوءاستفاده از فناوری سلول‌های بنیادی برای شبیه‌سازی انسان بود. در بسیاری از کشورها، به دلیل نگرانی‌های اخلاقی و فقدان چارچوب‌های قانونی مشخص، اجازه کار در این زمینه صادر نمی‌شد.
در ایران، این مسئله با درایت و تدبیر به مسیر درستی هدایت شد. مرحوم دکتر کاظم آشتیانی، از پیشگامان حوزه سلول‌های بنیادی در کشور، طی نامه‌ای به مقام معظم رهبری، این موضوع را به‌صورت شفاف مطرح کردند. ایشان با تشریح مزایا، کاربرد‌ها و اهمیت این فناوری نوین، خواستار حمایت برای پیشرفت علمی در این زمینه شدند. مقام معظم رهبری با درک اهمیت موضوع و توجه به آینده‌نگری علمی، نه تنها مانع فعالیت در این حوزه نشدند، بلکه با نامیدن آن به عنوان "ثروت هنگفت انسانی"، زمینه‌ساز پیشرفت چشمگیری در این عرصه شدند.
این حمایت قاطع و راهبردی، نقطه عطفی در پیشرفت علمی ایران بود. با فراهم شدن بستر‌های لازم، پژوهشگران ایرانی توانستند در مدت زمان کوتاهی به دستاورد‌های بزرگی در زمینه تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی دست پیدا کنند. به‌ویژه در تولید بافت‌های انسانی از سلول‌های بنیادی، ایران توانست در میان ۱۰ کشور برتر جهان جای بگیرد.
این تصمیم تاریخی نشان‌دهنده اهمیت هماهنگی بین علم و سیاست‌گذاری در توسعه علمی یک کشور است. ایجاد زیرساخت‌ها، حمایت‌های مالی و معنوی، و رفع چالش‌های قانونی و اخلاقی باعث شد که ایران در این حوزه از قافله علم عقب نماند و اکنون در مسیر رقابت با کشور‌های پیشرفته قرار داشته باشد
سلول‌های بنیادی نقشی کلیدی در درمان بیماری‌ها
در حال حاضر، سلول‌های بنیادی نقشی کلیدی در درمان بیماری‌ها، به‌ویژه بیماریهای بیماران، قلبی و انواع بیماریهای خونی ایفا می‌دهند. دانشمندان پیش‌بینی می‌کنند که در آینده‌ای نزدیک، یعنی حدود ۲۰ سال آینده، نزدیک به ۸۰ درصد بیماریهای شناسایی‌شده از طریق فناوری‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی درمان خواهند شد.
یکی از نقاط عطف ایران در این حوزه، سال ۱۳۸۵ بود؛ سالی که پژوهشگران پژوهشگاه رویان موفق شدند با شبیه‌سازی حیوانی در جلو، «رویانا»، به یکی از مهم‌ترین آثار علمی کشور دست یابند. این پیشرفت محدود به شبیه‌سازی نبود، در همین سال، اولین بانک خون بندناف در ایران تنها می‌شود که با ذخیره‌سازی از ۱۱۰ هزار نمونه، سلول‌های بنیادی در منطقه‌ای را در بالاترین ظرفیت ذخیره‌سازی کنند.
ایران در زمینه تحقیق و استفاده از سلول‌های بنیادی یکی از کشور‌های پیشرو در منطقه و جهان محسوب می‌شود. یکی از جنبه‌های جالب و مهم این پیشرفت، استفاده از منابع سلول‌های بنیادی مانند پالپ دندان‌های شیری است. پالپ دندان‌های شیری منبعی غنی از سلول‌های بنیادی مزانشیمی است که پتانسیل بالایی در بازسازی بافت‌ها و درمان بیماریهای مختلف دارد. محققان ایرانی توانسته‌اند این سلول‌ها را به روش‌های نوآورانه استخراج و در تحقیقات درمانی و بازسازی به کار گیرند.
جایگاه ایران در پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز
تاکنون بیش از ۴۰۰ کارآزمایی بالینی برای درمان انواع بیماری‌ها با استفاده از سلول‌های بنیادی در دنیا انجام شده است ولی برای استفاده پزشکی و درمان قطعی بیماران باید اطمینان حاصل شود که روش‌های مورد نظر کارساز خواهد شد و آسیبی به بیمار وارد نخواهد کرد.
علاوه بر این، ایران موفق شده است در زمینه پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز، جایگاه برجسته‌ای کسب کند. این نوع پیوند که برای درمان بیماری‌هایی مانند سرطان خون، تالاسمی و بیماریهای نادر دیگر انجام می‌شود، نیازمند دانش پیشرفته و زیرساخت‌های پیشرفته است که ایران در این حوزه نیز توانسته به‌خوبی عمل کند.
بر اساس گزارش‌های معتبر، از جمله پایگاه علمی اسکاپوس، ایران در تولید علم مرتبط با سلول‌های بنیادی رتبه پانزدهم جهانی را در سال ۲۰۱۵ کسب کرده است. این موفقیت نتیجه سال‌ها تلاش مستمر در زمینه تحقیق، آموزش و بهره‌برداری از منابع انسانی متخصص است.
نگاهی به گذشته نشان می‌دهد که این دستاورد‌ها چقدر شگفت‌انگیز هستند. در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، ایران به شدت به واردات نیروی متخصص از کشور‌هایی مانند پاکستان، هند و حتی بنگلادش وابسته بود. این وابستگی در حوزه‌های مختلف، از جمله پزشکی، چالشی بزرگ محسوب می‌شد. اما با گذشت زمان، ایران نه تنها در تربیت پزشکان و متخصصان خودکفا شده، بلکه در بسیاری از حوزه‌های علمی به یکی از کشور‌های صادرکننده دانش و فناوری تبدیل شده است.
به‌طور کلی، پیشرفت‌های ایران در حوزه سلول‌های بنیادی، نه تنها از نظر علمی و درمانی اهمیت دارند، بلکه نشان‌دهنده ظرفیت بالای این کشور در تبدیل چالش‌ها به فرصت‌ها و حرکت به سوی استقلال علمی و فناوری هستند.
ایران دارای بزرگ‌ترین بانک خون بندناف خاورمیانه است
بانکداری سلول‌های بنیادی یک عمل پزشکی نوآورانه است که شامل جمع آوری و حفظ سلول‌های بنیادی برای استفاده بالقوه در آینده در پزشکی بازساختی است. سلول‌های بنیادی که به دلیل توانایی منحصر‌به‌فرد خود برای تبدیل به انواع سلولی شناخته می‌شوند، عمدتاً از خون بند ناف، مغز استخوان و بافت چربی برداشت می‌شوند. این فرآیند محافظت در برابر بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان‌های خاص، اختلالات خونی و نقص ایمنی را ارائه می‌دهد. با ذخیره سلول‌های بنیادی، افراد به ابزاری قدرتمند برای درمان‌های پزشکی شخصی‌شده دسترسی پیدا می‌کنند، که یک راه امیدوارکننده برای مداخلات درمانی و پیشرفت تحقیقات پزشکی ارائه می‌کند. بانکداری سلول‌های بنیادی گامی مهم به سوی آینده مراقبت‌های بهداشتی فردی و پیشگیری از بیماری است.
موثرترین سلول‌های بنیادی در نمونه خون بندناف نوزادان (بین ۸۰ تا ۲۰۰ سی‌سی) وجود دارد که پس از برداشت، نمونه‌ها در تانک‌هایی ویژه در درمای منفی ۱۹۶ درجه سانتی‌گراد نگهداری می‌شود.
در حال حاضر ۲ بانک ذخیره‌سازی خون بندناف عمومی و خصوصی در کشور فعال است که در بانک‌های خصوصی خانواده‌هایی که مایل باشند، می‌توانند پس از امضای قرارداد و پرداخت هزینه حدود ۱۰۰ میلیون ریالی نسبت به ذخیره‌سازی نمونه نوزادشان اقدام کنند که تاکنون ۲۱۵ هزار نمونه ذخیره‌سازی شده است.
بسیاری کشورها هنوز فاقد بانک ذخیره‌سازی هستند و در برخی کشور میزان ذخیره‌سازی بین ۲۰ تا ۳۰ هزار مورد است، اما ایران در حال حاضر بزرگ‌ترین بانک خون بندناف خاورمیانه را دارد؛ به طوری که حتی از کشور‌های همسایه نیز در این زمینه به ایران مراجعه می‌شود.
هزینه ذخیره‌سازی در بانک خصوصی نیازمند پرداخت اولیه ۱۰۰ میلیون ریالی است که به صورت قسطی و یا استفاده از تسهیلات بانکی کم‌بهره هم قابل تامین است. علاوه بر این خانواده هم باید مبلغی به عنوان شارژ ماهیانه پرداخت کند.
استفاده از این خدمت برای همه خانواده‌های در آستانه تولد فرزند توصیه می‌شود تا از این فرصت بهره ببرند و نسبت به ذخیره سلول‌های بنیادی خون بندناف فرزند خود برای استفاده در درمان بیماریهای احتمالی در آینده اقدام کنند.
اگرچه نباید انتظار معجزه داشت، اما به طور ویژه برای افراد دارای ریزفاکتور ابتلا به بیماریهای خونی یا ژنتیکی بسیار کمک کننده است و به منظور کمک به خانواده بخشی از آزمایش‌های مورد نیاز به صورت رایگان انجام می‌شود.
بانک‌های خون بندناف موجود در دنیا به یکدیگر متصل هستند و اگر برای بیماری نمونه‌ای مطابق درون کشور نداشته باشیم، با اعلام به هیات امنای ارزی مجبور می‌شویم که نمونه مورد نیاز را از بانک‌های جهانی تامین کنیم.
هرچه ذخیره سلول‌های بنیادی در کشور بیشتر باشد، هم امکان درمان بیماران درون کشور بیشتر فراهم می‌شود و هم از خروج ارز از کشور جلوگیری می‌شود و بیماران می‌توانند از نمونه‌های ذخیره شده ایرانی استفاده کنند.
پیشرفت‌های ایران در حوزه سلول‌های بنیادی، از تحقیقات علمی تا کاربرد‌های درمانی، نشان‌دهنده عزم و توانایی این کشور در فتح قله‌های علم و فناوری است. این دستاورد‌ها نه تنها بهبود سلامت جامعه را به همراه داشته، بلکه ایران را به الگویی برای کشور‌هایی با منابع محدود تبدیل کرده است. اکنون که ایران توانسته در زمینه‌هایی، چون پیوند سلول‌های بنیادی و استفاده از منابع نوآورانه مانند پالپ دندان‌های شیری به موفقیت‌های چشمگیری دست یابد، فرصت آن فراهم است که با سرمایه‌گذاری بیشتر و همکاری‌های بین‌المللی، گام‌های مؤثرتری در مسیر توسعه و تحول علمی برداشته شود. آینده‌ای روشن در انتظار این حوزه است، اگر تلاش‌ها همچنان با تمرکز و هدفمندی ادامه یابد.