بازخوانی رای تاریخی به «جمهوری اسلامی»/ ۱۲ فروردین صفحه اول مردم سالاری در ایران

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن‌ماه ۱۳۵۷، بنا شد که رفراندومی برای تعیین خواست مردم صورت بگیرد. آن هم علی‌رغم آنکه انقلاب اسلامی خود حاکی از خواست اکثریت جامعه بود اما تیزبینی و آینده‌نگری امام خمینی (ره) سبب شد این رفراندوم برگزار شود.

این رفراندوم حواشی فراوانی نیز داشت. از برگه رای تا گزینه‌های آن که اختلافاتی در آن بود و ریشه این اختلافات بیش از هر چیز به کشمکش‌های جریانات سیاسی آن دوره بازمی‌گشت. بعد از وقوع انقلاب اسلامی، سه جریان سیاسی یعنی جریان‌های اسلامی-فقاهتی، چپ مارکسیست مانند مجاهدین خلق و لیبرال‌ها در ساحت سیاسی-اجتماعی تازه شکل‌یافته، با یکدیگر کشمکش‌هایی را آغاز کردند.

در حقیقت یکی از بنیان‌های درگیری‌های سیاسی اوایل انقلاب محصول وزن‌کشی بین این سه جریان سیاسی آن زمان بود. پس از پیروزی انقلاب، به فرمان امام خمینی (ره) مهندس بازرگان می‌بایست دولت موقت را تشکیل می‌داد و ماموریت‌هایی را در دوره خود به انجام می‌رساند. امام خمینی (ره) ماموریت‌های وی را چنین می‌دانست: «.. جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، ‏‎ ‎‏مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم تا ترتیب ادارۀ امور مملکت و خصوصاً انجام‏‎ ‎‏رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت دربارۀ تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری‏‎ ‎‏اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام‏‎ ‎‏جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید.»

اگرچه بازرگان و دولت موقت به دلایلی زودتر از موعد از سمت خود کناره‌گیری کردند اما ماموریت رفراندوم را وی به سرانجام رساند. هر چند که این ماموریت حواشی مختلفی نیز داشت.حواشی رفراندوم جدای از اداره امور جاری کشور، نخستین اقدام مهم دولت موقت برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی بود که موجب بروز برخی اختلافات بین جریانات سیاسی شد و سه حاشیه را برای رفراندوم ایجاد کرد.

با اینکه در راهپیمایی‌های مهم قبل از پیروزی انقلاب، مردم به‌صورت میلیونی جمهوری اسلامی را خواستار شده بودند و امام نیز در فرمان خود به مهندس بازرگان به‌صراحت «رفراندوم برای جمهوری اسلامی» را ذکر کرده بود بخشی از نیرو‌های غیرمکتبی که در حاکمیت نیز بودند با مطرح کردن تلویحی «جمهوری دموکراتیک اسلامی»، گروه‌ها و اشخاص طرف‌دار خود در خارج از حاکمیت را به طرح جمهوری به‌طور مطلق و بدون هیچ قید و وصفی و یا با پسوند‌های دیگر سوق دادند و اولین حاشیه و اختلاف را رقم زدند.

اما با پیوستن گروه‌های چپ مارکسیستی به آنها و مخالفت صریح با جمهوری اسلامی، شکافی در درون طیف غیرمکتبی بروز کرد و برخی از ملی‌گرا‌ها از دولت موقت و جبهه ملی فاصله گرفتند و جبهه دموکراتیک ملی را تشکیل دادند. در این منازعه، جمهوری دموکراتیک اسلامی از سوی نهضت آزادی و بخش‌هایی از جبهه ملی مطرح شد و سازمان مجاهدین خلق و گروه‌های رادیکال اسلامی، جمهوری دموکراتیک خلق را مدنظر داشتند. بخش‌هایی از جبهه ملی نیز، جمهوری ایران و از چپ‌های مارکسیستی نیز جمهوری دموکراتیک سوسیالیستی ایران را علم کردند.

این در حالی بود که اکثریت عظیم مردم و گروه‌های پیرامون امام خواستار جمهوری اسلامی بدون یک کلمه کم و زیاد بودند. دومین حاشیه و اختلاف نیز بر سر گزینه‌های رفراندوم رقم خورد. به واقع، گروه‌ها و جریان‌های مخالفِ عنوان «جمهوری اسلامی»، وقتی از قبولاندن تقاضای خود ناامید شدند و از سویی نسبت به تصویب «جمهوری اسلامی» در رفراندوم نیز مطمئن بودند، به این ترفند متوسل شدند که در ورقه رای به همراه گزینه جمهوری اسلامی، گزینه‌های دیگری مانند «جمهوری دموکراتیک اسلامی»، «جمهوری دموکراتیک خلق» و «جمهوری ایران» گنجانده شود تا مردم از میان آنها به موارد دلخواه رای دهند. این تقاضا برخلاف فلسفه رفراندوم بود و احمد صدر حاج‌سیدجوادی، وزیر کشور دولت موقت، با استناد به تجربه دنیا به‌خصوص فرانسه، رفراندوم را یک‌گزینه‌ای و با پاسخ «آری» یا «خیر» دانست و اعلام کرد: «چون اکثریت ملت ایران در راهپیمایی‌ها جمهوری اسلامی را درخواست کرده‌اند، این گزینه به رفراندوم گذاشته می‌شود. اگر آرای مخالف جمهوری اسلامی بیشتر بود، آن وقت برای گزینه‌های دیگر نیز رفراندوم برگزار خواهد شد.»

اختلاف و حاشیه سوم نیز در مورد ورقه رای و سوال رفراندوم بود. دهم اسفندماه ۱۳۵۷ پرسش همه‌پرسی به این صورت اعلام شد: «تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت، آری یا نه؟» گروه‌هایی که مخالفت صریح با جمهوری اسلامی را به صلاح خود نمی‌دیدند، لفظ «رژیم سابق» در سوال را مورد ایراد قرار دادند. آنان معتقد بودند با این سوال مردم در مقابل دو گزینه «جمهوری اسلامی» یا «رژیم سلطنتی سابق» قرار می‌گیرند و چنین وانمود می‌شود که اگر کسی با جمهوری اسلامی مخالفت کند، به معنای طرفداری از سلطنت خواهد بود. اما واقعیت این بود که همه مخالفان از رای بالای جمهوری اسلامی آگاه بودند و این بهانه‌ها نوعی مغلطه و برای به تاخیر انداختن رسمیت‌یافتگی جمهوری اسلامی بود. زیرا رژیم پیشین با قیام همگانی ملت فروپاشیده بود و رفراندوم برای تصویب حکومت جایگزین بود. به همین دلیل، امام خمینی و برخی یاران و شاگردانش برای اطمینان دادن به مردم اعلام کردند رای «نه» در رفراندوم به معنای طرفداری از سلطنت نیست، بلکه به این معناست که جمهوری اسلامی را نمی‌خواهید و به جای آن می‌توانید هر یک از گزینه‌های رژیم سلطنتی، جمهوری مطلق، جمهوری دموکراتیک و مانند آن را بنویسید.

نتیجه رفراندوم؛ آری! علی‌رغم اختلافات و حاشیه‌هایی که در رابطه با رفراندوم ایجاد شد، این رفراندوم در ۱۰ و ۱۱ فروردین‌ماه ۱۳۵۸ با سوال «جمهوری اسلامی؛ آری یا خیر»، با مشارکت ۹۲.۵ درصد واجدان شرایط و آرای ۲۰ میلیون و ۴۴۰ هزار نفر برگزار شد که از این بین، ۹۸.۲ درصد آرای مأخوذه به جمهوری اسلامی «آری» گفتند؛ بنابراین مخالفان «جمهوری اسلامی» که تلاش داشتند بدون تقابل مستقیم با این عنوان و ایده رویارویی کنند، از دستیابی به اهدافشان بازماندند. مردم نیز مانند دهه‌های گذشته بر حواشی و اختلافات مهر باطل زدند و «جمهوری اسلامی» را در رفراندوم برگزیدند.