خورشید؛ یاور دولت در حل بحران ناترازی/ بزرگترین نیروگاه خورشیدی کشور وارد مدار شد
در شرایطی که شبکه برق ایران یکی از پرتنش‌ترین تابستان‌های خود را به دلیل ناترازی شدید میان تولید و مصرف سپری می‌کند، روز پنجشنبه ۱۹ تیرماه، فاز نخست نیروگاه خورشیدی «آفتاب شرق» با ظرفیت ۱۲۰ مگاوات، با حضور آنلاین رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان، به صورت رسمی وارد مدار شد. این پروژه که توسط شرکت فولاد مبارکه در حال اجراست، پس از تکمیل، با ظرفیت نهایی ۶۰۰ مگاوات، عنوان بزرگترین نیروگاه خورشیدی متمرکز کشور را به خود اختصاص خواهد داد و به نمادی از تلاش ایران برای حرکت به سمت منابع انرژی پاک و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی تبدیل شده است.
این افتتاحیه در حالی صورت می‌گیرد که صنایع و شهروندان در سراسر کشور با خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده و افت فشار شبکه دست و پنجه نرم می‌کنند؛ چالشی که اهمیت پروژه‌هایی از این دست را دوچندان می‌کند. اما آیا این گام بزرگ، به تنهایی برای حل بحران انرژی کشور کافی است؟
یک ابرپروژه در قلب کویر
نیروگاه «آفتاب شرق» در زمینی به وسعت ۱۲۰۰ هکتار، معادل بیش از ۱۶۰۰ زمین فوتبال، در حال ساخت است. فاز نخست ۱۲۰ مگاواتی آن، خود به تنهایی یکی از بزرگترین نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور است و می‌تواند در ساعات اوج تابش، برق مورد نیاز ده‌ها هزار خانوار را تأمین کند. با این حال، چشم‌انداز اصلی، رسیدن به ظرفیت کامل ۶۰۰ مگاواتی است که این مجموعه را به یک بازیگر کلیدی در شبکه برق شرق کشور تبدیل خواهد کرد.
آنچه این پروژه را متمایز می‌کند، تنها ابعاد آن نیست. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، تیم‌های اجرایی در جریان ساخت فاز اول به رکوردهای قابل توجهی دست یافته‌اند. ثبت رکورد کوبیدن نزدیک به ۷۰۰ پایه نگهدارنده در یک روز و نصب بیش از ۳۸۰۰ پنل خورشیدی در یک روز کاری، نشان از افزایش توانمندی و بهره‌وری پیمانکاران داخلی در اجرای پروژه‌های عظیم زیرساختی دارد. به گفته یک مهندس ناظر در پروژه، «سرعت اجرا در این پروژه، نتیجه به‌کارگیری همزمان چندین تیم پیمانکاری و استفاده از تکنیک‌های مدیریت پروژه مدرن بود. این مدل اکنون می‌تواند به عنوان یک الگو برای تسریع پروژه‌های مشابه در سراسر کشور مورد استفاده قرار گیرد.»
پاسخ خورشیدی به بحران ناترازی
افتتاح این نیروگاه، مستقیماً به یکی از مزمن‌ترین مشکلات اقتصاد ایران، یعنی «بحران ناترازی برق»، گره خورده است. سال‌هاست که رشد مصرف برق، از سرعت ساخت نیروگاه‌های جدید پیشی گرفته و این شکاف در سال‌های اخیر به دلیل افزایش دما و محدودیت در تأمین سوخت نیروگاه‌های حرارتی، به سطح بحرانی رسیده است.
در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد برق ایران متکی به نیروگاه‌های حرارتی است که با گاز طبیعی یا مازوت کار می‌کنند. این مدل در دو نقطه آسیب‌پذیر است: اول، در زمستان با افت فشار گاز، سوخت کافی به نیروگاه‌ها نمی‌رسد و دوم، در تابستان با اوج‌گیری مصرف، ظرفیت تولید به سقف خود می‌رسد و پاسخگوی نیاز شبکه نیست.
هر مگاوات برقی که از منبعی غیر از سوخت فسیلی مانند خورشید تولید شود، به معنای آزاد شدن منابع ارزشمند گاز برای صادرات یا استفاده در صنایع پتروشیمی و همچنین کاهش مستقیم فشار بر شبکه در ساعات اوج مصرف تابستان است. بنابراین، پروژه آفتاب شرق یک مسکن موقت نیست، بلکه بخشی از یک راه‌حل ساختاری است.
نگاه استراتژیک انرژی/ انرژی پاک و مسله پدافند غیرعامل
فراتر از مزایای اقتصادی و زیست‌محیطی، کارشناسان مسائل استراتژیک به زاویه دیگری از اهمیت توسعه نیروگاه‌های پراکنده تجدیدپذیر اشاره می‌کنند: پدافند غیرعامل. شبکه برق و انرژی ایران به دلیل ساختار متمرکز خود، به شدت آسیب‌پذیر است. بخش بزرگی از گاز کشور از یک منطقه جغرافیایی محدود (پارس جنوبی) تأمین می‌شود و تعداد انگشت‌شماری از نیروگاه‌های بزرگ، ستون فقرات تولید برق را تشکیل می‌دهند.
در هرگونه سناریوی بحرانی یا تخاصم، زیرساخت‌های متمرکز انرژی جزو اولین و اصلی‌ترین اهداف دشمن فرضی محسوب می‌شوند. تمرکززدایی از تولید برق و ایجاد صدها منبع تولید کوچک و پراکنده در سراسر کشور، بهترین راه برای مقاوم‌سازی شبکه در برابر تهدیدات است.
از این منظر، نیروگاهی مانند «آفتاب شرق» که برای تولید برق نیازی به خط لوله گاز یا شبکه حمل سوخت ندارد و در نقطه‌ای متفاوت از مراکز سنتی انرژی واقع شده، تاب‌آوری شبکه ملی را افزایش می‌دهد. اگر ده‌ها پروژه مشابه آن در سراسر ایران به بهره‌برداری برسد، فلج کردن شبکه برق کشور تقریبا غیرممکن خواهد شد، زیرا دیگر «نقطه شکست واحدی» وجود نخواهد داشت.
چالش‌های پیش رو
با وجود تمام جنبه‌های مثبت، مسیر پیش رو برای تحول انرژی در ایران بدون چالش نیست. انرژی خورشیدی، با وجود تمام مزایایش، منبعی متغیر است و تنها در طول روز برق تولید می‌کند. این بدان معناست که شبکه برق باید برای مدیریت این نوسانات آماده باشد. کارشناسان معتقدند توسعه نیروگاه‌های خورشیدی باید به صورت موازی با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های ذخیره‌سازی انرژی (مانند باتری‌های بزرگ‌مقیاس) و هوشمندسازی شبکه پیش برود.
علاوه بر این، تأمین مالی پروژه‌هایی با این مقیاس نیازمند ایجاد محیطی امن و جذاب برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی است. تضمین خرید بلندمدت برق با قیمت‌های منطقی و حذف موانع بوروکراتیک، از جمله پیش‌نیازهای اصلی برای تداوم این مسیر است.
در نهایت، افتتاح نیروگاه آفتاب شرق بیش از آنکه پایان راه باشد، یک نقطه عطف و سرآغاز است. این پروژه نشان داد که ایران هم از پتانسیل طبیعی (بیش از ۳۰۰ روز آفتابی) و هم از توان فنی برای تبدیل شدن به یک قطب انرژی‌های تجدیدپذیر در منطقه برخوردار است. موفقیت در این مسیر، نه تنها به خاموشی‌ها پایان خواهد داد، بلکه آینده‌ای با هوای پاک‌تر، اقتصاد پویاتر و امنیت پایدارتر را برای کشور رقم خواهد زد.