زوار خارجی ثامن الحجج(ع)، ظرفیت عظیم دیپلماسی عمومی

امروزه از فرهنگ در قاموس و عرف سياست بين‌الملل به عنوان قدرت نرم ياد مي‌شود؛ چرا كه قدرت نرم، توانايي شكل دهي به ترجيحات ديگران را دارد و جنس آن از نوع اقناع است. به نحوي كه امروزه اين قرائت از قدرت در مقابل قدرت سخت (قدرت نظامي و تسليحاتي) كه توأم با اجبار و خشونت است به كار مي‌رود.

 

اخيراً عرصه روابط بين‌الملل، به شدت، تحت تأثير عوامل فرهنگي و هويتي قرار دارد. از اين رو، كسب وجهه و اعتبار بين‌المللي و نفوذ در افكار عمومي و به عبارتي، دسترسي به قدرت نرم، از جمله اهداف مهم و در عين حال، تصريح نشده ديپلماسي كشورها در حوزه سياست بين‌الملل است كه اين مهم، به تناسب موقعيت، جايگاه، امكانات، فرصت‌ها و ظرفيت‌هاي فرهنگي هر كشور به شيوه‌ها و مكانيسم‌هاي مختلف تعقيب مي‌گردد. از سويي، قدرت يابي و كسب و توليد قدرت در دنياي جديد در مقايسه با گذشته از الگوهاي متفاوتي پيروي مي‌كند و به نوعي، متغيرهاي جديدي را جهت توليد، و اعمال قدرت و نيز تحليل مسائل بين‌المللي، وارد حوزه روابط بين‌الملل نموده است. 

 

از اين رو دولت‌ها درصدد تحكيم بنيان‌هاي معرفتي فرهنگ خود و تعميم ارزش‌ها، دانش‌ها و نگرش‌هاي توليد شده به فراسوي مرزهاي جغرافيايي خود مي‌باشند، تا يكي از ابزارهاي اعمال قدرت را در كنار قدرت سياسي و نظامي (قدرت سخت) همراه خود نموده و با استعانت از مكانيسم اقناع فرهنگي به جاي كاربرد زور، اذهان و افكار عمومي جهانيان را در راستاي منافع و اهداف خود هم سو نمايند.

 

در این نوشتار بر آنیم ضمن بررسی اجمالی جایگاه فرهنگی و تمدنی شهر مشهد در جهان اسلام، و وجود مقبره ثامن الاحجج، که این شهر را به مکانی جهت ورود زوار تبدیل نموده است، سیاست فرهنگی و دیپلماسی عمومی کشورمان را با توجه به حضور شهروندان سایر کشورها در این شهر و بهره برداری از حضور آنها جهت تبلیغ پیام انقلاب اسلامی بررسی نماییم.

 

از آنجا که ديپلماسي عمومي ساز و کاري است که به جاي ارتباط برقرار کردن با دولت ها و مقام ها، سعي مي کند ارتباطش را به لايه هاي درون جامعه هدفش که مردم و يا نهادهاي اجتماعي هستند، گسترش دهد، بنابراين تلاشي که در اين راستا بايد صورت بگيرد برقراري ارتباط با گروه هاي مردمي باشد.

 

طبق آمار، سالانه شهر مشهد شاهد حضور بیش از 20 میلیون زائر داخلی و یک میلیون زائر خارجی است. وجود این تعداد زائر (هر چند مشهد ظرفیت حضور بیش از این زائر خارجی را نیز داراست) می تواند باعث انتقال پیام انقلاب اسلامی به آن سوی مرزها باشد. امری که طی سه دهه گذشته به واسطه اقدامات کشورهای غربی و اسلام ستیز  و تبلیغات بی وقفه آنها تا کنون به سختی محقق شده است.

 

تجربه سي سال گذشته جمهوري اسلامي ايران و به‌ويژه تحولات اخير جهاني و منطقه‌اي نشان مي‌هد كه كشورمان بدليل چالش ها و محدوديت هايي که از سوی ابرقدرت ها ایجاد شده است، امكان کمتری جهت استفاده از ديپلماسي رسمي و سنتي دارد. به همين دليل در شرايط كنوني، نياز به مطالعه دقيق مفاهيمي چون قدرت نرم و ديپلماسي عمومي و بهره گيري از امكانات وسيع و احتمالا مغفول مانده اين حوزه بيش از پيش احساس مي‌شود.

 

آنچه در این راستا گفتنی است این که، متاسفانه مسئولان امر با وجود شرایط سختی که بر علیه کشورمان ایجاد شده است نتوانسته اند از چنین ظرفیتی برای جلب افکار عمومی مسلمانان و افکار عمومی استفاده نماید. جمهوري اسلامي ايران به عنوان كشوري كه ظرفيت هاي عظيم تمدني و فرهنگي داشته و با اتكا به همين مولفه ها مي تواند ديپلماسي فرهنگي فعالي را ايفا كند باید به اين عرصه توجه بسيار بيشتري داشته باشد.

 

طبيعتاً ديپلماسي فعال و پوياي فرهنگي کشورمان در منطقه خاورميانه در جهت نيل به همگرايي مطلوب منطقه اي و همچنين تامين اهداف فرهنگي خود مستلزم تقويت و توجه بيش از پيش به مقوله ها و عناصر مختلف فرهنگي، تمدني، تاريخي، هويتي، ديني و زباني مشترك مردم اين منطقه است.

 

ایجاد چنین موفقیت هایی از آنجا حائز اهميت فراوان است كه زير بناي فرهنگي موفق سياست خارجي يك كشور پتانسيل عظيمي براي تامين اهداف و خواسته هاي سياسي، اقتصادي و نظامي آن كشور را فراهم مي سازد.

 

در این راستا نقش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، تولیت آستان قدس رضوی و مسئولان استانی جهت بهره برداری از این ظرفیت فرهنگی- مذهبی بسیار سنگین تر می شود. 

 

آنچه در ارتباط با مشهد گفتنی است این که علاوه بر ویژگی های مذهبی، ویژگی های تاریخی و گردشگری شهر مشهد یکی از مزیت های مهم آن در عرصه دیپلماسی شهری نسبت به دیگر کلان شهرهای دیگر است.

 

مسئولان ذی ربط بالاخص سازمان تولیت آستان قدس رضوی با توجه به موقعیت مالی خوبی که در اختیار دارد و ارتباط نزدیکی که با زائرین می تواند برقرار نماید بایستی شرایط مناسبی را جهت حضور زائرین در مشهد و همچنین ایجاد مراکز فرهنگی و مذهبی در این شهر دایر كند.

 

هدف اصلی زائر بهره‌مندی هرچه بهتر از موقعیت زیارت است، اما در کنار آن، ما نیز بایستی تلاش کنیم که او را به سوی بهره‌مندی فرهنگی در زیارت  سوق دهیم و مجموعه اعمال زیارت را با یک کار خوب فرهنگی به یک زیارت عارفانه تبدیل کنیم.

 

به طور نمونه هرسال به خصوص در سالروز شهادت یا ولادت امام رضا شاهد حضور گسترده زائرین از کشورهای اسلامی هستیم که به اجرای مراسم های مذهبی خویش می پردازند. آنچه در این زمینه جلب توجه می کند عدم برنامه ریزی مسئولان جهت برگزاری این مراسم از سوی زوار خارجی است، فضایی که در یک دیپلماسی عمومی موفق بایستی جهت نفوذ فرهنگی و ارزشی از آن بهره برداری نمود. در یک دیپلماسی عمومی موفق به هر شهروند خارجی به چشم یک سفیر نگریسته می شود که می تواند نماینده موفق یا ناموفقی جهت تبلیغ کشور میزبان و یا عکس آن عمل نماید.

 

نمونه دیگری که در این رابطه قابل ذکر است این که وقتی در مشهد از مقابل هر فروشگاهی حتی در اطراف حرم مطهر گذر می کنیم گویی در خیابان های کشور چین هستیم! و در واقع با تمدن اسلامی مواجه نیستیم و این تمدن غریب است که در خیابان های مشهد خودنمایی می کند، این در حالی است که فضای عمومی شهر با توجه به تقدس آن بایستی رنگ و بویی اسلامی دهد و فضا را برای زائرین معنوی نشان دهد.

 

در برسی ابزار ديپلماسي عمومي آنچه در ابتدا به ذهن خطور می کند شامل رسانه ها، وسايل ارتباط جمعي، فعاليت هاي دانشگاهي، فرهنگي و ... است. همچنين يکي ديگر از ابزارهاي ديپلماسي عمومي، پايداري ارتباط با افراد کليدي است که در این ارتباط نخست بایستی گروه های هدف را شناسایی کنیم.

 

از اين رو اگر ما مي خواهيم در ديپلماسي عمومي نقش فعال تر و موثرتري داشته باشيم، نخست بايد گروه هاي هدف را شناسايي کنيم. دوم ابزارهاي مورد نياز را به لحاظ رسانه اي و به لحاظ ابزارهاي ارتباط و به لحاظ فعاليت هاي علمي و فرهنگي فراهم کنيم. نکته ديگر اين که نهادهاي فرهنگي و علمي را بايد در اين عرصه فعال کنيم تا بتوانيم در ديپلماسي عمومي فعال تر و نتيجه بخش تر عمل نماييم.

 

در این حوزه ما رسانه هایی چون العالم، الکوثر و ... را داریم که متأسفانه این رسانه ها نیز در بحث اطلاع رسانی تا به حال نتوانسته اند به طور شایسته عمل کنند و آنگونه که باید و شاید ابزارهایی برای تبلیغ شیعیان برای حضور در مشهد باشند.

 

این در حالی است که تنها اگر از جمعیت 300میلیون نفری شیعیان یک درصد را بتوانیم به ایران جذب کنیم، رقم 3 میلیون گردشگر خارجیِ مذهبی نه تنها باعث تقویت دیپلماسی عمومی کشورمان خواهد شد بلکه برای اقتصاد ما نیز تعیین کننده است.

 

در کنار وجود بارگاه ملکوتی امام رضا وجود حوزه علمیه مشهد در کنار وجود دانشگاه های مطرح در این شهر بایستی ابزاری جهت انتقال مفاهیم بنیادی انقلاب اسلامی و انتشار فرهنگ ناب آن باشد. 

 

حوزه علمیه کهن و بزرگ مشهد که مهد پرورش عالمان بزرگی بوده است، همچنین وجود دانشگاهی هم چون دانشگاه فردوسی همچنان ناشناخته مانده است و به نوعی این ظرفیت های مهم و گسترده در سایه وجود بارگاه مطهر رضوی ناشناخته مانده است و این ناشناختگی نيز در عرصه ملی و کلان وجود دارد؛ چراکه مسئولان با وجود سفرهای زیاد به مشهد اما حضورشان در مشهد بیشتر معطوف به حرم مطهر می شود و دیگر ظرفیت ها و توانمندی ها ناشناخته می ماند.

 

در پایان بایستی گفت که بسیاری از کشورها تمایل دارند ایران اسلامی به ویژه مشهد را که دارای ویژگی های خاص است، از نزدیک ببینند که در این راستا دستگاه دیپلماسی نیز بایستی تلاش خود را برای تسهیل در رفت و آمد شهروندان کشورهای دوست و اسلامی در زمینه های مختلف فراهم کند و از این فضا در راستای تبلیغ و ترویج ارزش انقلاب اسلامی گام بردارد.