مرگ تدریجی پژوهشکده‌های دانشجویی با بی‌توجهی مسئولان

گروه علمی «خبرگزاری دانشجو»؛ در این که پژوهش و تاسیس پژوهشکده ها بزرگترین عامل برای تحقق جریان سازی علمی و انجام طرح های پژوهشی که نتیجه آن کاربردی کردن علم، تبدیل علم به ثروت و در نهایت تحقق اهداف سند چشم انداز است، شکی نیست، اما این که چرا در کشور ما برخی مسائل مرتبط به پژوهش، بخصوص بحث ناتمام پژوهشکده های دانشجویی در کوچه پس کوچه های قانونگذاری و برخوردهای سلیقه ای مسئولان گم می شود، می تواند همچنان قابل بحث و تامل باشد.
 
ماجرا از کجا آغاز شد؟
 
توجه ویژه مقام معظم رهبری به امر پژوهش و تاکید ایشان بر تولید علم، جبران عقب ماندگی ها و هم افزایی همزمان علم و ثروت، فعالان این بخش، بخصوص دانشجویان را بر آن داشت تا با تاسیس پژوهشکده ها در جهت تحقق اهداف بزرگ و بلندبالای علمی گام بردارند. 
 
ایشان طی سال های اخیر در بازدید از پژوهشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، علم و تحقیق را رمز واقعی و کلید قطعی پیشرفت و رسیدن کشور به نقطه مطلوب دانستند و از حرکت و تلاش علمی ملت ها به عنوان مهمترین عامل در تغییر نظام سلطه حاکم بر جهان یاد کردند.
 
مقام معظم رهبری همواره در سخنان خود پس از اشاره به ارزش واقعی علم و پژوهش، بر کمک دولت و دستگاه های مسئول به مراکز و طرح های علمی و تحقیقاتی تاکید داشته و حمایت از این نهادهای علمی که حیات آینده کشور هستند را واجب و ضروری دانسته اند.
 
با روشن شدن اهمیت «پژوهش» و با توجه به تاکیدات فراوان مقام معظم رهبری، عده ای از هسته علمی فعال دانشجویی بر آن شدند تا با تشکیل تشکلی علمی – پژوهشی، در جهت پیشبرد منویات مقام معظم رهبری گام بردارند و با نگاه دقیق تر به امر پژوهش، علم را کاربردی کرده و از آن در صنعت بهره برند. با این رویکرد، «پژوهشکده های دانشجویی» متولد شدند.
 
اهداف پژوهشکده‌ها، از ابتدا تا تحقق
 
«پژوهشکده های دانشجویی» چند هدف را دنبال می کردند که شاید مهمترین آنها موارد زیر باشد:
- هدفمند کردن تحقیقات دانشگاهیان در جهت رفع نیازهای صنعت کشور
- بهترین بستر همکاری مشترک دانشجویان و استادان (بسیجی)
- ایجاد فضای رقابتی در میان استادان و دانشجویان در انجام پروژه های صنعتی
- کسب تجربه برای پژوهشگر و دانشجو و کارآفرینی برای وی
- تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد با روحیه جهادی
- نزدیک شدن به اولویت های نقشه جامع علمی کشور و سند چشم انداز
- درآمدزایی و هم افزایی علم و ثروت
- ایجاد نشاط علمی در دانشگاه ها و تقویت بنیه علمی دانشجویان 
 
همان طور که دیدیم در پژوهشکده های دانشجویی، با محوریت فعالیت های پژوهشی، به خوبی می توان از میان استادان، دانشجویان و کارشناسان بخش صنعت مخاطب جذب کرد و سپس با محور فعالیت های علمی، مدیریت سیاسی و فرهنگی و پژوهشی را بدست گرفت.
 
این ساختار اگر محقق می شد، می توانست از امتیازاتی چون عقد قرارداد با بخش صنعتی، استفاده از دانشجویان، استادان و کارشناسان به صورت ماموریتی، درآمدزایی و جذب تحصیلات تکمیلی به عنوان هیئت علمی برخوردار شود.
 
اتفاقی که باید دید تا چه حد افتاده و اهداف تا چه اندازه محقق شده است!
 
سرنوشتی تلخ برای پژوهشکده‌های دانشجویی
 
پای صحبت بچه های فعال پژوهشکده های دانشجویی که می نشینی، متوجه دلسردی و ناامیدی آنها از ادامه فعالیت در این پژوهشکده ها می شوی؛ پژوهشکده هایی که با اقدام خودجوش دانشجویان راه اندازی شده بودند و می توانستند دنبال کننده و ارائه دهنده بهترین طرح های صنعتی و علمی باشند.
 
کلاگر، عضو پژوهشکده الکترونیک دانشکده فنی شریعتی می گوید: تقریباً چیزی از پژوهشکده دانشگاه ما باقی نمانده است. 
 
 
کلاگر به ویژگی های پژوهشکده های دانشجویی و همچنین برتری آنها نسبت به پژوهشکده های وزارت علوم اشاره می کند و از مشکلات می گوید: یکی از بزرگترین ویژگی های پژوهشکده دانشکده ما، توجه به کارآموزی و اشتغال بانوان بود؛ چرا که دانشکده فنی شریعتی یک دانشگاه دخترانه است و پژوهشکده این ویژگی را داشت که خانم های دانشجو را گرد هم آورد و از ظرفیت هایشان استفاده کند، دیگر این که در تهران فقط پژوهشکده ما بود که در موضوع الکترونیک صنعتی فعالیت می کرد و همین، کار ما را منحصر به فرد کرده بود.
 
این عضو پژوهشکده دانشجویی ادامه می دهد: به دلیل بودجه کم، معمولاً روی علوم جدید سرمایه گذاری و ریسک نمی کنند، اما انتظار دارند طرح ها بسرعت به پول نزدیک شود؛ می شود گفت کمیت و تعداد قراردادها، همیشه بر کیفیت برتری داشته است.
 
از دیگر مشکلاتی که دانشجویان فعال در پژوهشکده های دانشجویی به آن اشاره می کنندع می توان به  کمبود مواد اولیه، کمبود تجهیزات آزمایشگاهی، در دسترس نبودن کتب پژوهشی و امکانات مالی اشاره کرد.
 
یکی از اعضای پژوهشکده نانو چمران نیز بزرگترین مشکل پژوهشکده ها را در سال های اخیر، نبود جایگاه حقوقی مشخص می داند و می گوید: با این که پژوهشکده شهید چمران  یکی از قدیمی ترین مرکز تحقیقات است، اما تا کنون نتوانسته جایگاه حقوقی مشخصی برای خود تعریف کند که این امر موجب ایجاد مشکل در انعقاد قراردادهایمان می شود.
 
زین الدینی حفظ نیروی انسانی در پژوهشکده ها را در گرو تعریف این جایگاه حقوقی می داند و معتقد است که اگر این مشکل مرتفع شود، ماندگاری نیروها بیشتر خواهد شد.
 
وی به ارائه راهکار در این رابطه می پردازد و می گوید: اگر بتوانیم مرکز رشدی تعریف کنیم که این مرکز ضامن اجرای تفاهم نامه ها باشد و قراردادها را ضمانت کند و از آن طرف، موجبات تعهد دانشجویان به پژوهشکده را فراهم نماید، مشکل عدم ماندگاری نیروها در پژوهشکده رفع خواهد شد.
 
این عضو پژوهشکده نانو چمران بزرگترین دغدغه دانشجویان بسیجی را مفید و موثر و ماندگار بودن فعالیت و تحقیقاتشان می داند و این که پس از ترک یک گروه دانشجویی، گروه دانشجویی بعدی بتوانند کار تولید علم را دنبال کنند و تجربیات به بهترین شکل منتقل شوند.
 
زین الدینی در پاسخ به این سوال که مشکل اصلی زمین ماندن کار و عدم تحقق اهداف پژوهشکده ها را چه می دانید، گفت: دلیل اصلی این است که مسئولان مربوطه، در هر سطح و مقامی، برای خارج شدن از فضایی که الان در آن هستیم، جرات کافی ندارند و نمی توانند برای طرح های نو ریسک کنند.
 
وی ویژگی بزرگ پژوهشکده ها را این طور برمی شمرد: در حال حاضر 3000 فارغ التحصیل کارشناسی و کارشناسی ارشد داریم که همه اینها به شغل نیاز دارند؛ بهترین راه برای اشتغالزایی ایجاد شرکت های دانش بنیان و مراکز تحقیقاتی است، اگربتوان هدایت این امر را بدست گرفت، تهدیدها را به فرصت تبدیل می کند که به این ترتیب بسیاری از مشکلات اشتغال کشور حل خواهد شد.
 
پژوهشکده‌های دانشجویی در نگاه مسئولان
 
در حالی که بزرگترین مشکل پژوهشکده های دانشجویی نبودامکانات و حمایت مالی است، معاون پژوهشی وزارت علوم از تعریف نشده بودن این پژوهشکده ها برای وزارتخانه سخن می گوید و مشخص نبودن ابعاد و اندازه پژوهشکده ها و ارتباطشان با ساختار دانشگاه را یکی از بزرگترین عوامل بی توجهی وزارت علوم به این پژوهشکده ها می داند.
 
وی با اشاره به اینکه پژوهشکده های دانشجویی مجوزی از وزارت علوم ندارند، بر این نکته هم تاکید می کند که هنوز مشخص نیست این مراکز در برابر چه کسانی مسئولند.
 
مهدی نژاد، معاون وزیر علوم به مسئولان و هسته های اولیه پژوهشکده ها توصیه می کند که نسبت پژوهشکده هایشان را با ساختارهای دیگر دانشگاه تبیین کنند تا بعد از مشخص شدن این نسبت ها بتوانند از حمایت ها و ارتباطات وزارت علوم بهره گیرند.
 
این مقام مسئول در وزارت علوم همچنین از ناپایدار بودن ساختار پژوهشکده های دانشجویی انتقاد می کند و می گوید: ساختار ماندگار نیازمند افراد ماندگار است و با توجه به ماندگار نبودن نیروها به دلیل دانشجو بودن، پژوهشکده ها به مشکل برخواهند خورد.
 
با توجه به مشکلات موجود و سخنان مقام مسئول امر پژوهش در وزارت علوم، همچنین بی مهری و کم توجهی مسئولان مربوط در شورای عالی انقلاب فرهنگی، به این نتیجه می رسیم که این ارگان ها چندان علاقه و برنامه ای برای حمایت و گسترش این گونه پژوهشکده ها نداشته و پرداخت به این موضوع را از دستور کار خود خارج کرده اند و کارکردهای پژوهشکده های دانشجویی که می توانستند نیروهای نخبه را حول پروژه ای گرد هم آورند و زمینه ایجاد شرکت های دانش بنیان را فراهم سازند و در جذب دانشجو و نیروسازی و همچنین بازدهی بالا موثر واقع شوند، کاملاً فراموش شده است.
 
طرح‌های پژوهشی جدید متولد شدند
 
با توجه به تاکیدات فراوان مقام معظم رهبری و در عین حال عدم توفیق نسبی مراکز پژوهشی پراکنده در دانشگاه ها به دلیل عدم هماهنگی، چند ماهی است وزارت علوم طرح «پژوهشکده های دانشگاهی» را ارائه و مجوز هفت پژوهشگاه دانشگاهی را در هفت دانشگاه شریف، تهران، امیرکبیر، علم و صنعت، صنعتی اصفهان، تربیت مدرس و دانشگاه شیراز صادر کرده است.

این پژوهشگاه ها کاملاً زیر نظر دانشگاه ها هستند و توسط اعضای هیئت علمی دانشگاه ها اداره می شوند، در حقیقت این پژوهشگاه ها به وجود آمدند تا کل ظرفیت پژوهشی دانشگاه ها تحت یک ساختار مدیریت شده و از نیروهای دانشجویی، بخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی و همچنین استادان به نحو احسن استفاده شود.
 
معاون پژوهشی وزیر علوم در مورد این پژوهشگاه ها به مشخص شدن ساختار این پژوهشگاه ها اشاره می کند و از نهایی و تصویب شدن آیین نامه برای جذب و همکاری بازنشستگان و فعالان صنعت خبر می دهد.
 
مهدی نژاد شرط درخواست راه اندازی پژوهشگاه دانشگاهی در هر دانشگاه را داشتن حداقل سه پژوهشگاه مصوب می داند و می گوید: با این که پیش بینی می شد تا پایان سال، 15 پژوهشگاه مصوب داشته باشیم، اما این هدف محقق نشد و تنها به هشت پژوهشگاه دانشگاهی رسیدیم.
 
معاون پژوهشی وزارت علوم در مورد ردیف بودجه و کمک مالی وزارت علوم به این مراکز هم می گوید: پژوهشگاه های دانشگاهی تقاضامحور هستند و بر اساس نیازهایی که تعریف می شود، پروژه هایی را دریافت می کنند و عمده اعتباراتشان به صورت درآمد و هزینه است.
 
با توجه به پیگیری هایی که از هفت دانشگاه دارای مجوز پژوهشکده دانشگاهی انجام شد، به نظر نمی رسد طرح پژوهشگاه های دانشگاهی از طرف دانشگاه ها به عنوان یک طرح جدی و جدید در نظر گرفته شده باشد و یک آیین نامه واحد با شرح وظایف و مسئولیت یکپارچه داشته باشد. هر کدام از دانشگاه ها برای این طرح ساز و کار خاص خودشان و متفاوت با دیگران را دارند و همان طور که گفته شد، این طرح چیزی نیست جز گرد هم آورنده مراکز پژوهشی قدیمی!
 
معاون پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس در این باره می گوید: پژوهشگاه های دانشگاهی به منظور سازماندهی تحقیقات در مراکز تحقیقاتی دانشگاه ها و پیوند ظرفیت تحقیقاتی با نیازهای صنعت و جامعه شکل گرفت؛ به طوری که این پژوهشگاه ها می توانند با ایجاد همکاری بین مراکز پژوهشی، بر کیفیت این مراکز بیفزایند.
 
این مقام مسئول در دانشگاه تربیت مدرس وظیفه این پژوهشگاه ها را یکپارچه کردن فعالیت های مراکز پژوهشی پراکنده در دانشگاه دانسته و می گوید: برای مثال در دانشگاه تربیت مدرس 13 مرکز پژوهشی داشتیم که با ابلاغ پژوهشگاه های دانشگاهی، فعالیت های این 13 مرکز پژوهشی را در قالب یک پژوهشگاه متمرکز کردیم و به هم افزایی ناشی از همکاری بین این مراکز دست یافتیم.
 
به هر جهت، با وجود ویژگی هایی که برخی طرح های پژوهشی (بخصوص پژوهشکده های خودجوش دانشجویی) دارند، در اثر عوامل مختلف، یکی پس از دیگری از بین می روند و بی نتیجه می مانند و همچنان این سوال که برتری طرح های پژوهشی جدید بر قدیمی ها که با عدم حمایت و توجه با شکست مواجه شده اند یا مغفول مانده اند، چیست، توسط مسئولان و دست اندرکاران طرح های پژوهشی بی جواب می ماند.