نگاهی ویژه به موضوع ورود نفت به بورس/ جلوگیری از ظهور بابک زنجانی‌های جدید با شیوه تازه خرید و فروش طلای سیاه

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، با توجه به بازگشت مجدد تحریم‌های نفتی آمریکا از اواسط آبان‌ماه، ضرورت چاره اندیشی و بررسی راهکار‌های مقابله با این تحریم‌ها و جلوگیری از افت چشمگیر میزان صادرات نفت کشورمان بیش از گذشته اهمیت می‌یابد. در این راستا، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در تاریخ ۱۰ تیرماه امسال با اشاره به ضرورت استفاده از توانمندی بخش خصوصی برای صادرات نفت، بر ضرورت «عرضه نفت در بورس» به عنوان یکی از راهکار‌های عملیاتی بی اثر کردن تحریم‌های نفتی آمریکا تاکید کرد.

نگرانی درباره تکرار تجربه تلخ بابک زنجانی در صورت مشارکت بخش خصوصی در صادرات نفت
پیشنهاد جهانگیری برای مشارکت بخش خصوصی در صادرات نفت از طریق سازوکار بورس به عنوان یکی از راهکار‌های مقابله با تحریم‌های نفتی آمریکا، واکنش‌های متفاوتی را به دنبال داشت. برخی مخالفین این پیشنهاد، اعتقاد داشتند که عرضه نفت در بورس نه‌ تنها کمکی به فروش نفت کشور نمی‌کند بلکه زمینه‌ساز بروز فساد و تکرار پدیده‌هایی مانند بابک زنجانی می‌شود.

در این راستا، پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق ایران، در توییتی خطاب به جهانگیری در اواسط تیرماه نوشت: «بخش خصوصی واقعی امکانات صادرات نفت خام را ندارد. خواهشمندم مراقبت شود که باز به نام بخش خصوصی تجربه بدهکاران نفتی دولت دهم تکرار نشود». مجیدرضا حریری، نائب رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین در مصاحبه‌ای در تاریخ ۱۲ تیر با روزنامه آفتاب یزد، عرضه نفت در بورس را اقدامی نمایشی نامید و گفت: «اگر نگوییم این اقدام، نمایشی برای استفاده از بخش خصوصی است، باید بگوییم که تجربه خوبی نیست و توصیه نمی‌شود. باید به شدت مراقب باشیم که قرار نباشد آدم‌های مخصوصی نفت را به‌عنوان بخش خصوصی بفروشند و بحث بابک زنجانی پیش نیاید».

به علاوه، سید مهدی حسینی، رئیس کمیته بازنگری قرارداد‌های نفتی در مقاله‌ای در تاریخ ۱۹ تیر در روزنامه دنیای اقتصاد، با اشاره به تجربه‌های قبلی فروش نفت در زمان تحریم نوشت: «با توجه به زیرساخت‌های فعلی اینکه بخش خصوص امکان ورودی سالم و بدون فساد به صنعت نفت را دارد، محل ابهام است. متاسفانه تجربیات قبلی ما به‌خصوص در اوایل دهه ۹۰ و ورود افراد و شرکت‌هایی خاص به روند صادرات، بسیار تلخ بود و این شرکت‌های عموما غیردولتی، به واسطه نفوذ و قدرتی که داشتند، نه‌تن‌ها در بحث فروش موفق نبودند، بلکه بعضا تسویه‌حساب‌هایشان نیز هنوز بعد از گذشت سال‌ها به‌صورت تمام و کمال انجام نشده است».

هم‌چنین غلامحسین حسن‌تاش، کارشناس ارشد انرژی در یادداشتی در تاریخ ۸ مردادماه در روزنامه شرق نوشت: «بردن نفت‌خام به بورس نه معنا دارد و نه ارزشی می‌آفریند، اما می‌تواند زمینه‌ای را برای بازشدن باب یک فساد گسترده جدید در کشور فراهم کند، اما آنچه گاهی مطرح می‌شود و اخیرا نیز توسط معاونت محترم رئیس‌جمهور مطرح شد، موضوع استفاده از بورس برای دورزدن تحریم‌هاست. از آنجا که در دور قبلی تحریم‌ها به بهانه دورزدن تحریم‌ها سهمیه‌های نفت‌خام به بعضی از افراد داده شد تا به‌عنوان بخش غیردولتی یا خصوصی بفروشند و آن اقدامات موجب فساد‌های عظیمی شد و وجوه آن هم هرگز برنگشت».

فروش نفت در بورس مانع ایجاد فساد است
در حالی یکی از انتقادات جدی مخالفان عرضه نفت در بورس ناظر به شکل‌گیری فساد در این سازوکار است که تجربه‌های تلخ گذشته به علت فروش نفت در سازوکاری غیرشفاف (مذاکره مستقیم مدیریت امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران با خریداران) ایجاد شده است، ولی در سازوکار فروش نفت در بورس برخلاف سازوکار‌های قبلی، به دلیل ایجاد فضایی شفاف، امکان بروز فساد و ظهور پدیده‌هایی مانند بابک زنجانی به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد. این موضوعی است که بسیاری از نمایندگان مجلس، فعالان بخش خصوصی و کارشناسان بر آن تاکید می‌کنند. به عنوان مثال، سلام امینی، عضو کمیسیون انرژی مجلس در مصاحبه با سایت عیارآنلاین در تاریخ ۲۷ تیرماه با بیان اینکه دریافت ضمانت نامه از بخش خصوصی و ایجاد شفافیت در سازوکار بورس مانع شکل گیری فساد می‌شود گفت: «بورس دارای شفافیت بوده و معاملات کاملا مشخص است. در این سازوکار، نهاد‌های نظارتی خیلی ساده می‌توانند نظارت داشته باشند، از طرفی دیگر بورس به عنوان واسطه از خریدار نفت، ضمانت‌نامه‌ای دریافت می‌کند؛ بنابراین پول نفت فروخته شده به صورت تضمینی باز می‌گردد».

همین نماینده مجلس در مصاحبه با خبرگزاری خانه ملت در تاریخ ۱۰ مردادماه با تاکید بر اینکه باید ضریب امنیتی را در بحث فروش نفت افزایش داد تا شاهد مشکلات و فساد‌های گذشته نشویم، گفت: «بحث فروش نفت در بورس داخلی، شائبه‌ها را کاهش می‌دهد و کمک می‌کند تا نفت را به فروش رسانده و پول آن به کشور بازگردد».

همچنین سید حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی در مصاحبه‌ای با روزنامه شرق در تاریخ ۱۲ تیرماه با تاکید بر اینکه ورود نفت خام به بورس با توجه به تحریم‌های جدید آمریکا فرصت مغتنمی برای تسهیل معاملات نفتی ایران در بازار‌های جهانی است، گفت: «عرضه نفت خام در بورس، شفافیت ایجاد خواهد کرد که از ایجاد بابک زنجانی‌ها جلوگیری می‌کند». به علاوه، رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران در گفتگو با سایت نفت خبر در تاریخ ۱۳ تیرماه درباره این موضوع گفت: «اگر نفت در بورس عرضه شود، دیگر تجربه بابک زنجانی که نفت را می‌گرفت و دیگر پول آن را بر نمی‌گرداند، تکرار نمی‌شود. چون بر اساس سازوکار بورس کسی که نفت را از دولت می‌خرد، باید ضمانتنامه‌های لازم برای بازگرداندن پول آن را ارائه کند. در دوران ۸۸ تا ۹۴ آنچه مطرح می‌شد دور زدن تحریم‌ها و مشخص نشدن سرنخ مبادلات مالی آنهم توسط یک فرد خاص بود، که دولت آن را تعیین کرده بود. حال آنکه امروز می‌توان نفت را در یک بستر کاملا شفاف با مشارکت بخش خصوصی به فروش رساند».

بسیاری از کارشناسان هم دیدگاه مشابهی دارند. به عنوان مثال، محمدرضا اکبری، مدیر گروه نفت اندیشکده تحلیل‌گران انرژی در هم اندیشی «بررسی ابعاد عرضه نفت در بورس» در تاریخ ۱۶ مردادماه گفت: «در تمام کشورها، بورس با هدف شفاف‌سازی در معاملات راه‌اندازی می‌شود، اما در کشور ما تا حرف از بورس می‌زنیم فکر و ذهن‌ها معطوف به رانت و فساد مالی می‌شود. اگر ساختار بورس به درستی پیاده شود تمام مکانیسم‌های آن شفافیت دارد فلذا کشف قیمت در فضایی شفاف صورت می‌گیرد. به طور کلی ساختار بورس مغایر با بحث رانت است و اینکه گفته می‌شود بورس فسادزا است یعنی در حقیقت ما نتوانسته‌ایم صنعت بورس و بهره‌گیری از مزایای آن را در کشور به صورت واضح تشریح کنیم».

در مجموع، به نظر می‌رسد که شکل‌گیری فساد و بروز پدیده‌هایی مانند بابک زنجانی در دوره قبلی تحریم‌ها به دلیل فروش نفت در فضایی غیرشفاف و غیررقابتی بوده که سازوکار خاصی برای کشف قیمت در دوران تحریم و نظارت بر آن وجود نداشت. اما در سازوکار فروش نفت در بورس نه تنها متقاضیان خرید نفت اعتبارسنجی می‌شوند بلکه سازوکار کشف قیمت نیز در فضایی رقابتی و شفاف صورت می‌گیرد. در نتیجه، احتمال ایجاد فساد در این سازوکار به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد و نگرانی درباره ظهور مجدد پدیده‌هایی مانند بابک زنجانی از طریق این سازوکار از اساس باطل است. با توجه به همین موضوع، انتظار می‌رود هر چه سریعتر شاهد عرضه نفت در بورس توسط وزارت نفت باشیم تا گام موثری در راستای بی اثر کردن تحریم‌های نفتی آمریکا برداشته شود.