پرونده فاجعه بار زنگنه در جلوگیری از خام فروشی نفت/چرا دولت در ساخت پتروپالایشگاه‌ها تعلل می‌کند؟

 به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، شاید این گفته به مذاق عده ای خوش نیاید که تیم وزارت نفت در دولت نهم و دهم ناجی این روزهای وزارت نفت زنگنه است.در دولت نهم وقتی برنامه برای ساخت پالایشگاه ها ستاره خلیج فارس کلید خورد شاید کمتر کسی فکر می کرد که این پالایشگاه که با همت قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا احداث شده است توانسته بخشی از درآمد های ارزی کشور را تامین کند و یا در موضوع افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت پالایشگاه های موجود که در دولت دهم در برنامه وزارت نفت قرار گرفت موجب شد که امروز  زنگنه با خیال آسوده  بودن دغدغه در دوران سخت تحریم بتواند بنزین مورد نیاز کشور را تامین کند و حتی یک ریال هم بابت واردات بنزین نپردازد.

بیژن نامدار زنگنه اگرچه معتقد است ساخت پتروپالایشگاه در کشور کثافت کاری است اما به گواه آمار های موسسات بین المللی میزان درآمد ایران از صادرات بنزین در ۱۳ ماه گذشته حدود ۷۵/ ۱ میلیارد دلار تخمین زده شده است که البته این درآمد نقدا دریافت شده است.

نکته عجیب و قابل توجه این است که صادرات بنزین در ۶ ماه ابتدایی سال ادامه داشت و این درحالی است که فشار های آمریکا در خصوص جلوگیری از صادرات نفت خام ایران موجب شد تا در برخی از روزها و هفته ها عملا صادرات نفت خام ایران به حدود ۲۰۰ هزار بشکه برسد که البته درآمد فروش نفت ماه ها بعد وصول خواهد شد هرچند که تحریم های بانکی تاکنون موجب شده است ایران نتواند به درآمد فروش نفت در سالهای گذشته نیز دست یابد چه رسد به درامدهای فروش نفت در همین ۶ یا ۷ ماه سال جاری.

آنچه که تا اینجای گزارش به آن اشاره شد می توان به نام دولت نهم و دهم نوشت زیرا اگر تدبیر این دو دولت نبود جناب بیژن زنگنه امروز باید در کنار جذب مشتری برای فروش نفت خام دلارهای نفتی را بابت خرید سوخت خودروها هزینه می کرد.

*برنامه تقریبا هیچ زنگنه برای افزایش تولید بنزین 

همانطور که می دانید برای احداث یک پالایشگاه ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار بشکه ای باید بین ۳ تا ۴ سال وقت صرف کرد تا پالایشگاه به نتیجه برسد و محصول تولیدی آن را صادر یا در داخل مصرف کرد.اکنون که حدود ۶ ماه به پایان دولت دوازدهم فرصت باقی است می خواستیم نگاهی به پرونده پالایشگاه سازی زنگنه در طول دولت یازدهم و دوازدهم بیاندازیم که متاسفانه در دفتر عملکرد زنگنه چیزی به عنوان پالایشگاه سازی وجود ندارد بلکه تنها پالایشگاهی که در طول دولت یازدهم و دوازدهم مورد بهره برداری قرار گرفت پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس بود که  براساس اعداد و ارقام رسمی که از سوی مسئولان شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی در دولت نهم ودهم اعلام شد این پالایشگاه با پیشرفت فیزیکی ۷۰ درصدی تحویل نامدار زنگنه شد که عملا افتخار بریدن روبان این پالایشگاه به نام شیخ الوزرا زده شد.

نکته جالب توجه این است که این پالایشگاه که هم اکنون ۳ فاز دارد قرار بود برای آنکه مشکل مصرف میعانات گازی کشور را برطرف کند فاز چهارمی نیز برایش تعریف شود که متاسفانه تاکنون  با گذشت بیش از یک سال از برنامه ریزی برای احداث این فاز اقدامی برای احداثش صورت نگرفته است.

فقط امیدواریم اگر این فاز در دولت بعد به بهره برداری رسید بیژن زنگنه این فاز را به نام خود نزند و اعلام نکند که برنامه اش در دولت دوازدهم تدوین شد پس افتخارش برای ما است.متاسفانه باید گفت برخی از مسئولان دولت، چه در دولت فعلی و چه دولت های گذشته منافع حذبی را بیشتر از منافع ملی می بینند و اقدامی را که در دولت متبوعشان به ثمر نشیند انجام نخواهند داد به عنوان مثال همین ساخت پتروپالایشگاه که مجوز قانونی از سوی مجلس دهم نیز دارد.

* چرا زنگنه در ساخت پتروپالایشگاه تعلل می کند؟

در مجلس دهم بود که کمیسیون انرژی  قانون «توسعه صنایع پایین دستی نفت و میعانات گازی با استفاده از سرمایه گذاری مردمی» را در صحن علنی مطرح و توسط نمایندگان وقت مجلس به تصویب رسانید. در این طرح از «تنفس خوراک» برای سهامدارانی که در احداث پتروپالایشگاه ها سرمایه گذاری می‌کنند نام برده شده است و در واقع به دولت برای این کار اجازه قانونی می‌دهد.

تنفس خوراک موجب می‌شود پروژه تأسیس شده بلافاصله پس از بهره‌برداری، خوراک رایگان دریافت کند تا آنجایی که مجموع هزینه سرمایه پروژه بازگشت داده شود. سپس این مبلغ به صورت یک وام ۸ ساله به صندوق توسعه ملی برگردانده می‌شود.

از دیگر مزایای مهم قانون اجازه صادرات فراورده‌های پتروپالایشی به شرکت‌هایی حائز شرایط قانون، استفاده از ابزارهای بازار سرمایه برای تأمین مالی و همچنین موظف شدن وزارت نفت برای تأمین پایدار خوراک پتروپالایشگاه حداقل به مدت ۲۰ سال است.

پس از تصویب آئین‌نامه این قانون توسط هیئت وزیران، دی‌ماه سال گذشته وزارت نفت مکلف به اعلان فراخوانِ جذب سرمایه‌گذار احداث پتروپالایشگاه‌ها شد. جذابیت‌های احداث پتروپالایشگاه موجب شد شرکت‌های ریز و درشت زیادی در حوزه نفت و گاز که عدد آن‌ها به ۸۰۰ مورد می‌رسید، درخواست اولیه خود برای ساخت انواع پتروپالایشگاه را به وزارت نفت ارسال کنند. در نهایت پس از چند مرحله غربالگری شرکت‌ها از لحاظ توانمندی مالی و مطالعات فنی و اقتصادی، اواخر تیرماه وزیر نفت اعلام کرد شرکت‌هایی که برای ساخت پتروپالایشگاه اقدام کرده بودند از لحاظ مالی مورد بررسی قرار داده شدند و طرح‌هایی با مجموع ظرفیت ۱.۵ میلیون بشکه تأیید صلاحیت شدند.همچنین ادامه اجرای قانون ساخت پتروپالایشگاه ها را منتظر اعلام سهمیه تنفس خوراک در سال‌های پیش رو توسط صندوق توسه ملی می‌داند.

بنابر گزارش‌ها این ۱.۵ میلیون بشکه در قالب ۸ طرح نفت خام و میعانات گازی در مناطق ساحلی جنوب ایران، در مناطقی از جمله جاسک، لاوان و سیراف قرار است احداث شود که در صورت اجرا گام بزرگی به سمت افزایش ظرفیت پتروپالایشی کشور و پایان دوران خام فروشی خواهدبود.

درحال حاضر کار مجوزدهی به طرح‌های پتروپالایشگاهی مذکور و آغاز عملیات اجرایی آنها آغاز نشده است اما وزارت نفت با ارسال نامه‌ای به شرکت‌های برگزیده به آنها اعلام کرده است که مدارک مورد نیاز را آماده کرده و منتظر تشکیل جلسه هیأت امنای صندوق توسعه ملی باشند.

به گفته هوشنگ فلاحتیان، معاون برنامه‌ریزی وزارت نفت ادامه مسیر اجرای قانون ساخت پتروپالایشگاه‌ها منتظر اعلام سهمیه تنفس خوراک در سال‌های پیش رو توسط صندوق توسعه ملی است. در این راستا هیئت امنای صندوق توسعه ملی باید میزان تنفس خوراک در سال‌های آتی را مشخص کنند تا وزارت نفت بتواند بر مبنای میزان تنفس خوراک تعیین شده، زمان‌بندی اجرای طرح‌های شرکت‌های تأیید شده متقاضی ساخت پتروپالایشگاه را انجام دهد، به گونه‌ای که صندوق توسعه ملی در ارائه تعهدات خود به این شرکت‌ها دچار مشکل نشود.

علاوه بر این شروع فرآیند تأمین مالی این طرح‌ها از بورس در گرو این است که جلسه هیئت امنای صندوق توسعه ملی تشکیل شده و نتیجه گزینش‌ها از سوی وزارت نفت اعلام شود. از این‌رو بیژن زنگنه در گفت و گویی اعلام کرد: وزارت نفت می‌تواند همین فردا مجوز تأمین مالی این طرح‌ها از بازار بورس را صادر کند ولی در حال حاضر منتظر هستیم هیأت امنای صندوق توسعه ملی جلسه‌ای تشکیل دهند و زمان‌بندی تعهدات صندوق را در آن جلسه برای اعطای تنفس خوراک به پالایشگاه‌ها اعلام کنند.

تعلل دستگاه های ذی ربط و عدم پیگیری وزارت نفت برای احداث این واحدهای پالایشی موجب شده است این گمانه زنی مطرح شود که واقعا وزارت نفت علاقه ای به اجرای قانون ندارد چه بسا گفت و گوهایی که این روزها در رسانه های حامی دولت مطرح می شود به این گمانه زنی بیشتر دامن می زند. به عنوان مثال اخیرا کارشناسی در گفت وگو با یکی از رسانه های دولتی اعلام کرده است ساخت پالایشگاه و پتروپالایشگاه عملا برای کشور منفعتی ندارد بلکه در این شرایط بی پولی حتی ضررهای هنگفتی را به اقتصاد وارد خواهد کرد.

برای پاسخ به این سوال که آیا ساخت پتروپالایشگاه زیان ده است یا سود ده به گزارش مرکز پژوهشهای مجلس که خرداد سال ۹۸ با عنوان بررسی ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی منتشر کرد می اندازیم.

در بخشی از گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی باعنوان «مزایای ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی» آمده است: «افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه‌های تأمین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یکپارچه و هماهنگی آسانتر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشیمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنین توان استفاده از هیدروکربن‌های سنگین به عنوان خوراک واحد پتروشیمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است.

در یک مجموعه پتروپالایشی با اشتراک‌گذاری جریان‌های مواد، نیروی انسانی و سرویس‌های مختلف همچون خدمات زیست‌محیطی و حمل‌ونقل بین واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش می‎باید. شایان ذکر است یک پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشیمی چالش‌هایی را نیز به همراه خواهد داشت. نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، پیچیده‌تر شدن فرایند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرایند از جمله این چالش هاست.

در برخی موارد همچون اطمینان همیشگی از خوراک پایدار، عدم انقطاع در تولید به دلیل عدم ورود کشتی خوراک (بسته به نحوه دریافت خوراک)، قدرت تحرک شرکت در بازار که میتواند با ذخیره‌سازی محصول میانی یا انتهایی قیمت را تنظیم نماید، از جمله مزایای ایجاد پتروپالایشگاه هاست.

* تفاوت حاشیه سود پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه ها

در نمودار زیر، مقایسه‌ای بین ارزش‌افزوده محصولات حاصل از یک پالایشگاه به تنهایی و همچنین ارزش‌افزوده محصولات پتروپالایشگاه در مقایسه با خوراک نفت خام انجام شده است. همانگونه که از نتایج برمی‌آید، محصولات تولیدی مانند پارازایلن و بوتادین و سایر محصولات پتروشیمی ارزش‌افزوده بسیار بالاتری نسبت به فراورده‌های پالایشگاهی ایجاد می‌کنند.

* بزرگترین پتروپالایشگاه ها در کشورهایی است که نفت خام ندارند

محمد علی راد از کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس به خبرنگار رادار اقتصاد می گوید طرح قانون حمایت از توسعه پتروپالایشگاه‌ها در آبان ۹۷ و همزمان با شروع تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران در کمیسیون انرژی مجلس مورد بررسی قرار گرفت و در آذرماه همان سال مصوب شد. البته نام آن بعدا به «قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دستی نفت و میعانات گازی با استفاده از سرمایه گذاری مردمی» تغییر کرد و در تیر ۹۸ هم در صحن علنی مجلس با همین نام مصوب شد.

وی ادامه می دهد از آذرماه ۹۷ طرح مذکور که به عنوان یک طرح عادی در کمیسیون انرژی مجلس بررسی شد و تا آذرماه ۹۸ که کار آیین‌نامه اجرایی آن در هیات دولت به پایان رسید، دقیقا یک سال زمان برد و  این به آن علت است که هم مجلس شورای اسلامی در تدوین و تصویب قانون و هم دولت در تدوین آیین‌نامه اجرایی آن واقعا نهایت دقت و سرعت را انجام دادند.

راد با تاکید براینکه این قانون یک قانون دائمی است و دیگر طرح نیست تصریح کرد: برخی گفتند این طرحی است که ذیل آن می‌خواهند در یک سال  به اندازه ظرفیت ۲ میلیون بشکه نفت ومیعانات گازی پتروپالایشگاه بسازند که باید گفت مگر می شود یک ساله پتروپالایشگاه ساخت، بنابراین این قانون بستری است که دولت می تواند به موجب آن از خام فروشی نفت دست بردارد.

وی اظهار کرد: وزیر نفت مدعی است صنعت پالایش نفت در ایران جذاب نیست به همین منظور قانون توسعه پتروپالایشگاه ها تدوین و تصویب شد که بگوییم با راه اندازی پتروپالایشگاه می تواند پالایش نفت خام جذاب باشد.

این کارشناس صنعت نفت  با اشاره به اینکه کشورهای بزرگی مانند چین و کره و هند نفت خام ندارند اما بزرگترین پالایشگاه ها را در خود جای داده اند که با واردات نفت خام کار می کنند تصریح کرد: کاش سرمایه‌ها به جای خروج از کشور صرف احداث واحدهای پتروشیمیایی و پالایشی و سایر صنایع شود. عمدتا هم این‌ها پتروشیمی‌های با خوراک گاز و با محصولات متانول، اوره یا آمونیاک هستند که از جذابیت بالایی برخوردارند. ولی چرا هیچ یک از این بخش خصوصی به دنبال احداث پالایشگاه نیامده است. ۲۲ سال است که ما هیچ سرمایه‌گذاری در ساخت پالایشگاه جدید نفت نداشته‌ایم.

* تحریم بنزین ایران را صادر کننده بنزین کرد

وی ادامه داد: درگذشته بنزین کشور هم تحریم شد، اما ما توانستیم در تولید بنزین خودکفا شویم و الان تحریم بنزین دیگر مطرح نیست. بنابراین در خصوص نفت نیز باید همین مسیر دنبال شود. ما باید از صادرات نفت بی‌نیاز شویم. باید کاری شود که کشور نه‌تنها صادرکننده نفت نباشد بلکه آن را وارد کند. چراکه سودهای سرشاری دارد.

راد خاطرنشان کرد:احداث پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، سودهای بسیار عالی دارد. دنیا به سمت احداث پتروپالایشگاه ها رفته است. روند کار در پتروپالایشگاه ها بدین‌صورت است که نفت خام در پالایشگاه تصفیه می‌شود و موادی که از آن حاصل می‌شود در پتروشیمی کاربرد دارد. بدین ترتیب محصول نفت خام تحریم پذیر نیست.

وی افزود: اگر پتروشیمی و پالایشگاه، کنار هم احداث شوند، صرفه‌جویی‌هایی دارند. در این خصوص باید گفت که ارزش‌افزوده نفت خام، با پالایش ۳ برابر و با حضور در پتروشیمی‌ها ۱۰ برابر خواهد شد. به‌عبارت‌دیگر ارزش‌افزوده نفت با حضور در پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها ۱۵ برابر می‌شود.

این کارشناس انرژی گفت: به همین دلیل است که کشوری مانند آمریکا، چاه‌های نفت خود را بسته است تا با واردات نفت، از ارزش‌افزوده آن استفاده کند. تأسیس پتروپالایشگاه ها بیش از ۳۰۰ هزار فرصت شغلی ایجاد می‌کند و به محیط زیست نیز کمتر آسیب می‌رساند.

به گفته وی ایران در زمینه احداث پتروپالایشگاه ، هیچ مشکلی ندارد ضمن اینکه مواد اولیه و دانش فنی آن را داریم. ستاره خلیج‌فارس نمونه همین پتروپالایشگاه ها است که یکی از صادرکنندگان بزرگ بنزین جهان است.

وی با تأکید بر اینکه تحریم بنزین به یک فرصت برای تولید و صادرات بنزین تبدیل شد، گفت: برای احداث پتروپالایشگاه ها ما مشکل تأمین منابع مالی آن را داریم. در دنیا یا شرکت‌های چندملیتی یا کنسرسیومی متشکل از بانک‌ها برای احداث پتروپالایشگاه ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. البته ترکیبی از شرکت‌های چندملیتی و بانک‌ها و سرمایه‌های مردمی نیز می‌تواند برای احداث پتروپالایشگاه ها مورداستفاده قرار گیرد اما در ایران برمبنای این طرح می توان از جذب سرمایه مردمی از طریق بازار سرمایه اقدام کرد.

* الان فرصت خلاصی از خام فروشی نفت است

وی اظهار کرد توسعه ظرفیت پالایشی بجای خام‌فروشی موجب رونق صنایع مرتبط آن می‌شود، اشتغالزایی‌های مستقیم و غیر مستقیم به همراه می‌آورد، نقدینگی را به سمت تولید هدایت می‌کند و همچینین به علت معاملات خرد و متنوع امکان فروش و بازاریابی آن چه در شرایط تحریم و غیر تحریم راحت‌تر از نفت خام وجود دارد.

راد تصریح کرد: به‌طور کلی فراورده‌های اصلی یک پالایشگاه نفت شامل گاز مایع، بنزین، گازوئیل و نفت کوره می‌شود. این نسل از پالایشگاه‌ها قدمت بالایی داشته و کم کم جای خود را به پتروپالایشگاه می‌دهند. در یک پتروپالایشگاه بخشی از نفت خام ورودی بجای تولید سوخت به مواد شیمیایی پایه تبدیل می‌شود. از این‌رو به‌عنوان مثال بجای تولید گاز مایع و بنزین، با احداث واحدهای اولفین و آروماتیک می‌توان این مواد را که ابتدای زنجیره ارزش مواد شیمیایی هستند را تولید کرد.

به گفته این کارشناس مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی نگاهی به تغییرات سرانه مصرف محصولات شیمیایی در کشورهای دنیا و همچنین تغییر سوخت‌ وسایل نقلیه نشان می‌دهد رویکرد تغییر از پالایشگاه به پتروپالایشگاه کاملاً استراتژیک و آینده‌بینانه است.به طوریکه  با افزایش جمعیت کره زمین و تغییر سبک زندگی افراد به خصوص در کشورهای توسعه یافته، مصرف مواد شیمیایی مشتقات نفتی روند کاملاً رو به رشدی دارد. الان فرصت آن است که از خام فروشی نفت و میعانات گازی نجات پیدا کنیم.

* مقایسه پیش‌بینی روند تقاضای محصولات پالایشی و پتروشیمیایی تا سال ۲۰۴۰

این گزارش حاکی است در نمودار زیر که توسط وبسایت معتبر IHS ارائه شده‌است پیش‌بینی تقاضای رشد تقاضای فراورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی مقایسه شده‌ است.همانطور که مشخص است از سال ۲۰۳۰ رشد تقاضای محصولات پالایشی ثابت  و از سال ۲۰۴۰ به بعد با روند کاهشی مواجه خواهد شد. درحالیکه رشد تقاضای محصولات پتروشیمیایی همواره روند صعودی دارد.

*پیش‌بینی روند تولید و تقاضای مواد پایین‌دست پتروشیمیایی تا سال ۲۰۵۰

مطالعات بازار آینده فراورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی نفتی و همچنین مزایای پتروپالایشگاه‌ها نسبت به پالایشگاه موجب شده‌است که بسیاری پروژه‌های چندساله اخیر دنیا به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها پیش بروند. از دیگر مزایای پتروپالایشگاه‌ها کاهش هزینه‌های جاری به علت ادغام واحدها و تبادل جریان‌های انرژی و مواد، افزایش حاشیه سود در واحد بشکه از ۷ دلار به بیش از ۱۵ دلار و امکان شکل‌گیری واحدهای شیمیایی در زیرمجموعه پتروپالایشگاه‌ها برای تکمیل زنجیره ارزش است. علاوه براین ادغام واحدهای پالایشی و پتروشیمیایی موجب مدیریت واحد آن‌ها نیز می‌شود که خود نقش مهمی در افزایش بازدهی آن‌ها دارد.

منبع: رادار اقتصاد