برنده‌ چقدر می‌فروشد؟ / وقتی بی‌اعتباری جوایز ادبی روی فروش آثار برگزیده سایه می‌اندازد

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- راضیه صیادی؛ همۀ توفیر جوایز ادبی در مبلغ جوایز نقدی خلاصه نمی‌شود؛ و همه ارزیابی‌های آثار با قضاوت‌های هیئت داوری پایان نمی‌یابد. فردا و ورای برگزاری جایزه‌های ادبی و اعلام برگزیدگان، چاپخانه و کتاب فروشی‌ها قدم به عرصه می‌گذارند زین پس مخاطب است که با اقبال نشان دادن به عناوین مزین شده به برگزیده جشنواره‌ها، عملکرد جایزه‌های ادبی را مورد ارزیابی قرار دهند؛ و در نهایت حضور مبرهن اعداد و ارقام شمارگان و نوبت چاپ است که با داوری هیئت داوری و عملکرد جشنواره ها، کارنامه‌ای برای کارکرد و راندمان جایزه‌های ادبی صادر می‌کنند.

برگزیده شدن در یک جشنواره و جایزه ادبی معتبر، علاوه بر این که می‌تواند مهر تاییدی بر عملکرد هنرمند باشد، در برخی موارد می‌تواند با ارمغان آوردن شهرتی برای او مثمر به ثمر باشد. شهرتی که می‌تواند منجر شود به مطرح شدن نام نویسنده و به تبع آن فروش و ترجمه آثارش. اما یک قانون نانوشته وجود دارد که به برگزیدگان جایزه‌های داخلی اعم از دولتی و حتی خصوصی نباید چندان وقعی نهاد! اما جوهره ثبت این قوانین از کجا نشات میگیرد؟

هر سال یک شب، در ماه اکتبر، چاپگر‌ها و صحافی‌ها در محل ایستاده اند آماده. آن‌ها در انتظار صدور حکمی از سوی بنیاد ادبی‌ای هستند که برای آن شب در لندن دور هم جمع شدند. در شبی که برنده جایزه من بوکر اعلام می‌شود. به طور مرسوم، ناشر کتاب برنده بلافاصله به چاپگر زنگ می‌زند تا ترتیب نسخه چاپی فوری را بدهد.

 

به عنوان مثال، در سال ۱۹۹۷، که مراسم جایزه بوکر در ساعت ۹ شب در تلویزیون پخش میشد و کتاب «خدای چیز‌های کوچکـ» به عنوان برنده اعلام شد، تا ساعت ۱۰ شب ۲۰، ۰۰۰ نسخه چاپی مجدداً تأیید شده بود و یک شبه وارد بازار شد، ظرف ۲۴ ساعت نسخه‌های دیگری چاپ شدند و در حال ورود به کتابفروشی‌ها در سرتا سر کشور بودند.

بر اساس آمار ارائه شده توسط انستیتو مطالعات بازاریابی جی. اف. کا در آلمان، از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸، کمتر از ۲۰ نسخه از آثار هرتامولر، نویسنده و شاعر آلمانی تبار در طول سال به فروش می‌رسید. ولی پس از دریافت جایزه ادبی نوبل توسط وی، روز به روز تاثیرگذاری جایزه نوبل بر فروش آثار وی بیشتر شده تا جایی که وی موفق می‌شود ۴۶۵۰۰ نسخه از آخرین اثرش با عنوان اردوگاه عذاب را تا پایان سال ۲۰۰۹ و ۱۵۶۲۰ نسخه بین ژانویه و سپتامبر ۲۰۱۰ بفروشد.

بر مبنای فهرست اسامی برندگان ۱۰ جایزه ادبی مورد علاقه فرانسوی‌ها که از سوی موسسه مطالعات بازاریابی جی. اف. کا منتشر شده، برنده جایزه ادبی کنگور بیشتر از همه می‌فروشد. در کشور فرانسه شمارگان کتابی که برنده جایزه گنکور میشود به طور میانگین برای یک نوبت چاپ حدود ۲۵۰۰ نسخه میباشد و به فروشی بالغ بر ۳۰۰ هزار نسخه‌ای خواهد رسد.

این قضیه که اهدای جایزه به یک کتاب چقدر در میزان فروش آن و استقبال خوانندگان تاثیر می‌گذارد در داخل کشور به روشنی مشخص نیست یا حداقل تاکنون ناشران و کتابفروشان آمار روشنی از این تاثیرگذاری منتشر نکرده‌اند. با این وجود اظهار نظرات اهالی ادبیات در این خصوص فراوان اند و هر یک موضعی خاص در باب تاثیرگذاری جوایز اختیار کرده اند. فرزانه طاهری مدیر عامل بنیاد گلشیری در خصوص تاثیر جوایز ادبی بر فروش آثار می‌گوید: «این طور نیست که بگوییم هر کتابی که برنده می‌شود به چند چاپ می‌رسد. اما حداقل به چاپ بعدی می‌رود و خوبی این جوایز آن است که کتاب‌هایی که سخت خوان هستند و پتانسیل خوبی دارند معرفی می‌شوند.»

 

در حالی که صمد طاهری نویسنده کتاب زخم شیر که عناوین شایسته تقدیر یازدهمین دوره جلال آل احمد و برگزیده دومین دوره از جایزه احمد محمود در بخش مجموعه داستان، در کارنامه دارد در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجو می‌گوید: «جوایز ادبی در معرفی کتاب به کتابخوان‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در مورد شخص من هم این قضیه مصداق داشته. من چهل و چند سال است که داستان می‌نویسم، اما کتاب هایم پرفروش نبود، اما پس از بردن جوایز احمد محمود و آل احمد، کتاب زخم شیر به چاپ‌های متعدد رسید و با اقتباس از داستان زخم شیر فیلم سینمایی یدو ساخته شد.»

برخی از اهالی ادبیات حتی عقیده دارند برای خوانندگان ایرانی سنت تبلیغ دهان به دهان هنوز بیشتر از جوایز ادبی یا نقد ادبی در دیده شدن یک کتاب و اقبال مخاطبان به آن اثر تاثیر دارد و مؤلفه‌های مختلفی در جشنواره‌ها دخیل هستند تا عنوان برگزیده جشنواره‌ها برای فروش آثار ثمربخش باشد.

احمد ابوالفتحی نویسنده رمان «سال سی»، نامزد دومین دوره جایزه احمد محمود می‌گوید: «فروش اثر ادبی پس از دریافت جایزه، چه دولتی و چه خصوصی بستگی به خوانندگان کتاب دارد. برای یک خواننده غیر جدی ادبیات و کتاب شاید چندان مهم نباشد که کتاب جایزه گرفته یا خیر، اما برای مخاطب جدی کتاب مسائل گوناگونی مطرح می‌شود. اینکه اثر برگزیده با سلایق او همخوان است یا نه. نام و نشان و پیشینه هیات داوران همچنین گرایش‌های اجتماعی و سیاسی نویسنده چیست. همه این‌ها در میزان تاثیر جایزه‌ای ادبی در ترغیب خوانندگان حرفه‌ای و به قول معروف اهل فن تاثیرگذار است.»

 

با این وجود اما عواملی درباره جوایز ادبی هم وجود دارد که روی فروش آثار برگزیده آن‌ها تاثیرگذار است.

صمد طاهری در مورد عواملی که بر پرفروش شدن آثار ادبی در ایران تاثیر می‌گذارند در گفتگو با خبرگزاری دانشجو میگوید: «پرفروش شدن آثار ادبی به عوامل متعددی بستگی دارد. اول از همه این که جذابیت روایت آن قدر باشد که طیف بزرگی از اقشار کتابخوان را در بر بگیرد. دوم تبلیغات است که هرچه گسترده‌تر باشد تبعا مؤثرتر است. سوم شکل و شمایل کتاب از نظر قطع، طرح جلد، نوع کاغذ و مقوا و صحافی و...»

 

در این میان جوایز ادبی از منظر تبلیغاتی فرصت مناسبی برای ناشران به وجود می‌آورد و بدون شک هر تبلیغی در معرفی و فروش یک اثر موثر است. اما جوایز دولتی به این علت که ابزار تبلیغی گسترده‌ای در اختیار آنهاست در پرفروش شدن آثار نقش بیشتری دارند، و می‌توانند از رسانه‌ها برای پوشش تبلیغاتی و معرفی آثار استفاده کنند. در حالیکه جوایز سابقه دار خصوصی در صورت برگزاری به سبب مشکلاتی از قبیل منابع مالی محدود و نبود سامانه‌ای برای تبلیغات گسترده، نام برگزیدگان خود را در یک محفل خصوصی و کوچک اعلام می‌کنند و بعد نتیجه داوری را رسانه‌ای می‌کنند.

از طرفی برخی جوایز ادبی خصوصی‌ وجود دارند که به زعم گردانندگانشان با داشتن مشکلاتی به خصوص از منظر مالی مجبور به تعطیلی جشنواره می‌شوند و بنابراین نمی‌توانند به سابقه طولانی که یکی از عناصر مهم در اعتبار یک جشنواره ادبی است نائل شوند. فرید مرادی از مدیران موسسه نشر نگاه در این زمینه می‌گوید: «در کشور ما جوایز ادبی تاکنون دوام قابل توجهی نداشته‌اند. از سویی جوایز ادبی برگزار شده توسط بخش خصوصی همیشه سرکوب شده و حتی برگزار کنندگانشان در خانه خودشان نیز نمی‌توانسته‌اند آن را برگزار کنند و اگر هم شده خبرش چندان در جامعه پخش نشده است و از طرف دیگر دولت نیز در این زمینه خود را رقیب بخش خصوصی قرار داده و در نهایت نیز این تقابل به کاهش اعتماد مردمی زائل می‌شود و دافعه جوایز ادبی بیش از جاذبه آن می‌شود.»

اینک این سوال مطرح می‌شود که هیچ تقاطعی در راه بازار کتاب با راه جوایز ادبی وجود ندارد یا جوایز ادبی روی هم رفته در نگاه خریداران کتاب اعتباری ندارند؟

محسن حکیم معانی داستان‌نویس و منتقد ادبی در گفتگو با ایرنا با بیان آنکه پیش از این رابطه‌ای میان دریافت جایزه ادبی و پرفروش شدن اثر ادبی وجود داشت، اما به نظرم امروز اعتماد مردم به جوایز ادبی از بین رفته و دیگر آن کارکرد سابق را ندارد، می‌گوید: «شاید کتابی که جایزه گرفته چند نسخه‌ای بیشتر بفروشد، اما دیگر اتفاقی را برای کتاب رقم نمی‌زند.»

 

در این ارتباط علیرضا بهرامی مدیر انتشارات آرادمان و منتقد ادبی شناخته‌شده کشورمان با تاکید بر آنکه جوایز ادبی در شرایط بسامان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌تواند در پر مخاطب شدن یک اثر نقش ایفا کند، یادآور می‌شود: «در روزگار ما جوایز داخلی چه از نوع دولتی و چه از نوع خصوصی چندان جذابیتی برای فروش کتاب ایجاد نمی‌کند. سیاست‌زدگی و آگاهی مردم از انتخاب‌های اغلب سودار داوران جوایز دولتی نقش این جوایز را از رنگ و جلا انداخته است.»

حقیقت غیر قابل کتمان این است که در چند سال اخیر هیئت داوران جشنواره‌های ادبی به انتخاب‌هایی دست می‌زنند که رنگ و بوی رفاقت و باند بازی، سیاست و ایدئولوژی، سلایق شخصی می‌دهند و به جای کشش و جذب، مخاطب را پس میزند و در داوران به سویه‌هایی که اقبال و ارتباط برقرار کردن مخاطب با آثار را نشانه میگیرد توجهی قائل نیستند.

پرسش‌هایی از این دست که آیا دریافت جوایز ادبی می‌تواند ضامن فروش یک اثر باشد؟ آیا خوانندگان سراغ آثاری را در کتابفروشی‌ها می‌گیرند که در جشنواره‌ها برگزیده شده؟ آیا هیات داوران هر جایزه‌ای با معیار‌های پرفروش بودن، می‌توانند و یا می‌خواهند اثری را انتخاب کنند که می‌دانند که اقبال عمومی را در پی خواهد داشت؟ جوایز ادبی دولتی و خصوصی هر یک تا چه اندازه در پرفروش شدن اثر ادبی موثر است؟ در چند سال اخیر همچنان در دایره‌ای از ابهام قرار گرفته است و کارکرد‌های جشنواره‌های برگزار شده در سطح کشور را زیر سوال برده است.